II wojna światowa pozostaje jednym z najpopularniejszych tematów poruszanych przez historyków z całego świata. Prac omawiających sytuację militarną i polityczną podczas tego największego w dziejach konfliktu zbrojnego powstały tysiące. Niewiele jest jednak pozycji przedstawiających społeczny wymiar II wojny światowej, a w szczególności, wydarzenia, które miały miejsce tuż po jej zakończeniu. Starając się wypełnić dwuletnią pustkę z rzadko opisywanych lat 1945-47, brytyjski historyk Keith Lowe napisał książkę pod tytułem „Dziki kontynent. Europa po II wojnie światowej”.
Autor: Andrzej Kozłowski
Praca ta jest pod dwoma względami innowacyjna, co odróżnia ją od innych pozycji o II wojnie światowej. Po pierwsze, omawia ona kompleksową sytuację w prawie wszystkich krajach europejskich tuż po zakończeniu II wojny światowej. Autor w książce składającej się z czterech części opisuje zniszczenia materialne w Europie, głód, wysiedlenia, czy przedstawia przykłady upadku moralnego społeczeństw. Pokazuje również sposób, w jaki dręczeni przez nazistów ludzie mścili się na swoich oprawcach, często dorównując im brutalnością. Co jest jednak ważne, Lowe wielokrotnie podkreśla, że nie można tutaj stawiać znaku równości pomiędzy działaniami nazistów a odwetem na nich. Jego zdaniem, wystąpienia te były spontaniczne w przeciwieństwie do zorganizowanej machiny zagłady III Rzeszy. Lowe pisze też o niezwykle smutnych, poruszających rzeczach, jak na przykład bardzo złym traktowaniu Żydów przez innych ocalonych z wojennej pożogi. Autor opisuje też czystki etniczne, do których dochodziło na terenie Jugosławii, Polski czy wysiedleniu Niemców. Interesującą rzeczą jest sposób myślenia Niemców o sobie tuż po II wojnie światowej. Uważali się oni za ofiary a nie sprawców dokonanych zbrodni. W ostatnim rozdziale, brytyjski historyk przedstawia przykłady przemocy politycznej w różnych krajach europejskich, którą niekiedy nazywa wprost wojną domową. Bardzo ciekawy jest opis Rumunii i przejęcia przez komunistów władzy w tym kraju. Intrygujący jest również obraz walki partyzantów z ZSRR w krajach bałtyckich prezentujący często nieznane epizody.
Drugim innowacyjnym elementem jest podejście do problemu badawczego. Brytyjski historyk dąży do zaprezentowania omawianej tematyki z perspektywy społeczeństwa, wygnanych grup, Żydów i innych, którzy przeżyli wojenny koszmar i znaleźli się w zupełnie innej sytuacji. Dlatego też, czytelnik poszukujący militarnej analizy działań partyzantki w Jugosławii czy w krajach bałtyckich powinien raczej poszukać innej książki. Podobnie sytuacja wygląda w przypadku opisów sytuacji w gabinetach politycznych i podejmowanych tam decyzji. Tutaj jest to ograniczone do niezbędnego minimum.
Książka Lowe’a posiada szereg zalet. Po pierwsze, co zostało już wspomniane, jest nią tematyka pracy, wcześniej na tak szeroką skalę nieporuszana. Pojawiły się wprawdzie publikacje na ten temat, ale były ograniczone do poszczególnych regionów lub państw. Wiele informacji zebranych i przedstawionych przez historyka w jego książce zaskakuje i skłania do refleksji. Drugą zaletą jest warsztat historyka, który sięgnął po liczne dokumenty źródłowe, dane statystyczne, ale również wspomnienia osób z tamtego okresu. Dodatkowo, trzeba docenić, że duża część z tych materiałów była napisana w językach państw narodowych. Trzecią zaletą jest narracja autora, który poprzez odpowiednie wplecenie wspomnień świadków wydarzeń, powoduje, że książka ta nie jest nudnym, pełnym danych statystycznych opisem sytuacji po II wojnie światowej. Czwartą rzeczą, która mi osobiście się bardzo spodobała jest fakt, że Lowe często nie przedstawia swojej oceny wydarzeń, ale zostawią ją dla czytelników. Motywuje to do myślenia podczas lektury oraz do sięgnięcia po kolejne materiały o tej tematyce.
Jako, że nie stworzono jeszcze pracy pozbawionej wad, również książka brytyjskiego autora je posiada. Jest ich jednak niewiele i nie wpływają na generalną ocenę monografii. Niestety, Lowe w niektórych momentach powtarza przyjęte na Zachodzie stereotypy jak np. polski antysemityzm, który rzekomo miał znacznie ułatwić dokonanie pogromu na Żydach. Przyjęte założenie opowiedzenia historii z perspektywy społecznej może wprowadzać czytelnika w błąd w niektórych sytuacjach. Przykładowo przy opisie akcji Wisła, autor wielokrotnie pisze o polskim rządzie, przez co mniej zorientowane osoby mogą uważać, że był to demokratycznie wybrany, suwerenny przedstawiciel narodu, a nie marionetkowy rząd sowiecki. Część z tych rzeczy jest kwestią interpretacji, ale powinny zostać sprostowane, chociażby w przypisie. Bardziej techniczną wadą jest umiejscowienie przypisów na końcu książki, co utrudnia znalezienie interesującego nas tekstu.
Pod względem oprawy technicznej, po raz kolejny wydawnictwo Rebis stanęło na wysokości zadania. Książka została wydana w twardej oprawie, na dobrej jakości papierze. Okładkę zdobi klimatyczne zdjęcie dobrze pasujące do tematyki pracy i oddające jej klimat.
Podsumowując, książka Lowe’a jest bardzo ciekawą, innowacyjną pracą, która wprowadza pewien powiew świeżości do tematyki II wojny światowej i historii Europy. Brytyjski historyk zgromadził interesujący materiał i przekształcił, go w ciekawą, dobrze napisaną pracę, którą powinien zainteresować się każdy, kto lubi ten okres w historii lub po prostu szuka dobrej książki historycznej.
Tytuł: Dziki Kontynent. Europa po II wojnie światowej.
Autor: Keith Lowe
Wydawnictwo: Wydawnictwo Rebis
Miejsce i rok wydania: Poznań 2015
Stron: 545
