„Związek Sowiecki przestał istnieć w wyniku porozumienia białowieskiego zawartego w Wiskulach 8 grudnia 1991 r. przez Borysa Jelcyna, Stanisława Szuszkiewicza i Leonida Krawczuka oraz deklaracji o rozwiązaniu ZSRS wydanej przez Radę Najwyższą Związku Socjalistycznych Republik Sowieckich 26 grudnia 1991 r. Daty te są jednak raczej symbolicznym, acz koniecznym uproszczeniem zwieńczenia pewnego procesu, który w 1991 r. doprowadził do rozpadu sowieckiego kolosa, a w rezultacie uzyskania lub odzyskania niepodległości przez byłe republiki związkowe” – piszą dr Barbara Jundo-Kaliszewska i dr Tomasz Lachowski (oboje z UŁ oraz redakcji OM), redaktorzy naukowi specjalnego tematycznego numeru czasopisma naukowego Uniwersytetu Łódzkiego „Władza Sądzenia”, zapraszając do zapoznania się z tym wydawnictwem.
Trzydziesta rocznica podpisania układu w Wiskulach to czas na refleksję, czy koniec istnienia ZSRS stanowił „geopolityczną katastrofę”, czy też w istocie był szansą dla narodów znajdujących się przez kilkadziesiąt lat pod panowaniem Sowietów na emancypację i budowę swoich państw już na własny rachunek? Pragnąc przyjrzeć się, z jednej strony, procesom, które doprowadziły do rozpadu Związku Sowieckiego, z drugiej – funkcjonowaniu i dynamice rozwoju wymienionych niepodległych państw, budzeniu się ich tożsamości narodowej, ich stosunkowi do sowieckiej/totalitarnej przeszłości, a także ich obecnym relacjom z Federacją Rosyjską, szukamy odpowiedzi na pytania: w jaki sposób wspólna sowiecka przeszłość rzutuje na współczesne relacje państw Europy Środkowo-Wschodniej?
Efektem tej wielowątkowej debaty stał się numer specjalny czasopisma naukowego „Władza Sądzenia”, ukazujący się pod tytułem „Trzydziestolecie rozpadu Związku Sowieckiego (1991–2021). Desowietyzacja – dekolonizacja – emancypacja” i który z przyjemnością pragniemy oddać w Państwa ręce. Prezentowany przez nas tom ma charakter interdyscyplinarny. Otwiera go dyskusja ekspercka, wprowadzająca w zagadnienia dotyczące konsekwencji rozpadu Związku Sowieckiego, problematyki budowania tożsamości narodowej, kreowania niezależnej polityki historycznej wraz z odrzuceniem spuścizny sowieckiej oraz metod i instrumentów rozliczania komunistycznej przeszłości. Do rozmowy zaprosiliśmy wysokiej klasy badaczy i ekspertów, zajmujących się tematyką poszczególnych państw regionu. W dyskusji udział wzięli: dr Agata Włodarska-Frykowska (Uniwersytet Łódzki), dr hab. Michał Słowikowski (Uniwersytet Łódzki), prof. Andrzej Pukszto (Uniwersytet Witolda Wielkiego w Kownie; Litwa), dr Sandra Užule-Fons (Uniwersytet Warszawski), a także dr Stanisław Żelichowski (Akademia Dyplomatyczna MSZ Ukrainy im. Hennadija Udowenki w Kijowie, Ukraina).
W tomie znalazło się także siedem artykułów naukowych, przygotowanych przez prawników, historyków, politologów, a także literaturoznawców z ośrodków badawczych z Polski, Kanady, USA, Ukrainy i Białorusi. Tematy rozrachunków z przeszłością i kreowania nowej narracji historycznej w procesie emancypacji i umacniania młodych państwowości, z uwagi na ich znaczenie i „niezakończony” charakter, w dalszym ciągu dominują w dyskursie naukowym specjalistów zajmujących się objętym badaniami regionem. Percepcję ludobójstwa – Hołodomoru, jednak nieograniczonego wyłącznie do Wielkiego Głodu z lat 1932-1933 – na sowieckiej Ukrainie w kontekście nowatorskich tez twórcy pojęcia genocide Rafała Lemkina omawiają prof. Roman Serbyn (Université du Québec à Montréal, Kanada)oraz dr Gennadi Pobereżny (Wolny Uniwersytet Ukraiński w Monachium, Niemcy; Harvard Ukrainian Research Institute, USA) w swoich odrębnych, choć wzajemnie dopełniających się artykułach.Pozostając w obszarze kwestii tożsamościowych, dr Tetiana Mychajłowa (Instytut Literatury imienia Tarasa H. Szewczenki Narodowej Akademii Nauk Ukrainy) na przykładzie sowieckiej Ukrainy analizuje skomplikowaną materię tożsamości homo-soveticusa, człowieka-obywatela Związku Sowieckiego w świetle tomiku wierszy Wesoły cmentarz autorstwa Wasyla Stusa. Jak pisze Autorka: „ludzie w kraju Wesołego cmentarza skupieni są raczej na bezmyślnym przetrwaniu. Takie społeczeństwo jest skazane na całkowite wymieranie, które w pewnej mierze może być potraktowane nawet jako zagłada”, co pokazuje, że genocydalna polityka sowiecka z lat 30. odbiła się w tragiczny sposób na społeczeństwie ukraińskim w dekadach późniejszych. Z kolei, procesy i instrumenty ingerencji oraz aktywności władz nie tylko Białorusi, ale też Rosji na polu kształtowania białoruskiego poglądu na historię ojczystą, ze szczególnym uwzględnieniem zmian, jakie zaszły na tym polu po rosyjskiej agresji na Ukrainie w 2014 r., opisuje w swoim artykule dr Ihar Melnikau (niezależny historyk, autor bloga Historia Pobacz).
Kluczowy aspekt zarówno w kontekście narracji historycznych, rozwiązań legislacyjnych, jak i szeroko pojętego bezpieczeństwa stanowi zagadnienie desowietyzacji. Największe osiągnięcia na tym polu odnotowują Litwa, Łotwa i Estonia. Aspekty prawno-polityczne dotyczące odzyskania niepodległości przez państwa bałtyckie w świetle dezintegracji ZSRS oraz następcze rozliczenie okresu sowieckiej okupacji w swoim artykule omawiają dr Barbara Jundo-Kaliszewska i dr Tomasz Lachowski (oboje: Uniwersytet Łódzki).
I choć osiągnięcia na polu transformacji politycznej i eurointegracji państw bałtyckich budzą uznanie, to – podobnie, jak inne młode demokracje – rządy tych państw muszą mierzyć się z szeregiem wyzwań w sferze społeczno-gospodarczej. Jednym z nich są problemy nierówności i wykluczenia społecznego, które podejmuje w swojej pracy dr Aleksandra Kuczyńska-Zonik (Katolicki Uniwersytet Lubelski im. Jana Pawła II; Instytut Europy Środkowej w Lublinie).
Wreszcie, pamiętając o trwającej wojnie na wschodzie Ukrainy, w tym nielegalnej okupacji Krymu i części Donbasu przez Rosję, a także zagadnieniach bezpieczeństwa regionu – bierzemy pod lupę Memorandum w sprawie gwarancji bezpieczeństwa w związku z przystąpieniem Ukrainy do Układu o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej zawartego w 1994 r. między Ukrainą, Rosją, USA i Wielką Brytanią, nazywane również Memorandum Budapesztańskim. O tym, czy i jaką moc prawną mają postanowienia dokumentu i deklaracje sygnatariuszy dokumentu pisze dr Agata Kleczkowska (Instytut Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk).
Ponadto, w naszym numerze można przeczytać także dwie recenzje. Mówiąc o 30. rocznicy rozpadu ZSRS nie sposób pominąć postaci Michaiła Gorbaczowa – dr Jakub Olchowski (Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej; Instytut Europy Środkowej w Lublinie) recenzuje książkę autorstwa Alicji Stępień-Kuczyńska pt.: „Gorbaczow. Pieriestrojka i rozpad imperium”, która ukazała się w 2020 r. nakładem Wydawnictwa Uniwersytetu Łódzkiego. Wreszcie, o próbie budowania niepodległego państwa mołdawskiego, a także o rozdarciu tożsamościowym Mołdawian traktuje recenzja dr. Piotra Oleksego (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu) książki Piotra Szornikowa pt.: „Operacje rozminowania. W stronę historii mołdawskiego parlamentaryzmu 1989–1998”, która wyszła w Tyraspolu w 2020 r.
Uzupełnienie treści prezentowanego spectrum badawczego stanowią zamieszczone w tomie fotografie z wydarzeń styczniowych w Wilnie 1991 r., których autorem jest Piotr Hlebowicz („Solidarność”), zdjęcia zrobione podczas Rewolucji Godności na kijowskim Majdanie z przełomu 2013 i 2014 r. autorstwa Wojciecha Jankowskiego („Kurier Galicyjski”, „Radio Wnet”), a także białoruskiej rewolucji z Mińska i Kuropat – miejsca masowego grobu ofiar zbrodni NKWD z lat 1937-1941 – z sierpnia i września 2020 r., które wykonał Tomasz Grzywaczewski (reportażysta, autor książek dla Wydawnictwa Czarne).
Źródło: Słowo wstępne redaktorów numeru „Władza Sądzenia”