Michaił Gorbaczow, Sekretarz Generalny KC KPZR w latach 1985-1991, umarł w wieku 91 lat. Uważany na zachodzie Europy za wielkiego reformatora i człowieka. który chciał nadać socjalizmowi ludzką twarz i odejść od polityki represji i przemocy. To on symbolicznie “zburzył” mur dzielący Europę na część demokratyczną i komunistyczną. W Rosji nadano mu jednak łatkę kozła ofiarnego i postaci tragicznej, która doprowadziła do upadku jednego z największych imperiów w dziejach świata. Jest jednym z kilku najważniejszych przywódców XX wieku, który miał tak ogromny wpływ na politykę globalną i koniec zimnej wojny. W ostatnich latach w cieniu polityki, a po rozpoczęciu inwazji Rosji na Ukrainę, przeciwnik działań Kremla. Laureat pokojowej nagrody Nobla. Pochowany został obok swojej żony na cmentarzu Nowodziewiczym w Moskwie. Na jego pogrzebie nie pojawił się prezydent Rosji Władimir Putin.
Autor: Michał Denys
Michaił Gorbaczow urodził się 2 marca 1931 r. we wsi Priwolnoje w Kraju Stawropolskim. Pochodził z chłopsko-robotniczej rodziny. Jego przodkowie osiedlili się w tym rejonie Rosji, by spokojnie uprawiać ziemię, kiedy wprowadzono reformę rolną i zniesiono pańszczyznę. Początkowo nadano mu imię Wiktor, jednak przy chrzcie w cerkwi zmieniono na Michaił. Utrzymywał bliskie relacje z najbliższą rodziną, która widziała go dużo dalej niż tylko jako prostego pracownika kołchozu. Miał bardzo dobre relacje ze swoim dziadkiem, który był jednym z założycieli kołchozu, a co ciekawe jednocześnie zagorzałym przeciwnikiem komunizmu. Przez krótki czas (1933 r.) został zmuszony do przebywania w łagrze na Syberii, a wiązało się to niedotrzymaniem planów wysiewów. Sama rodzina miała mieszane korzenie rosyjsko-ukraińskie.
Kiedy Michaił stał się nastolatkiem, jego ojciec zaczął namawiać go do walki o jak najlepsze wykształcenie. Pracował jako mechanik w ośrodku mechanizacji, co miało dać mu szansę na lepszy byt i wyrwanie się regionu w którym mieszkał. Za wybitne zasługi jako pracownik kombajnu otrzymał w 1949 r. Order Czerwonego Sztandaru Pracy. Chwilę po tym wydarzeniu został kandydatem do partii komunistycznej, co już niedługo miało stać się faktem.
Jednak wcześniej dzięki wielkiej wytrwałości i wysiłkom w 1950 r. po raz pierwszy opuścił rodzinne strony i rozpoczął studia prawnicze na Uniwersytecie Łomonosowa w Moskwie. Tam poznał swoją przyszłą żonę i miłość życia Raise Titarenko. To właśnie Pani doktor socjologii stała się opoką oraz wielkim wsparciem dla przyszłego I sekretarza ZSRR. Był pierwszym i ostatnim przywódcą ZSRR, który w pełni ukończył studia uniwersyteckie. W 1952 r. wstąpił do Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego.
Lokalna kariera
Po zakończeniu studiów wrócił wraz z żoną do Kraju Stawropolskiego, by tam rozwijać swoją partyjną karierę. Była ona pełna wyzwań, chociaż na samym początku nie tak dynamiczna jak mógł się spodziewać. Po powrocie w rodzinne strony to żona utrzymywała rodzinę z pensji wykładowcy, Gorbaczow zajmował się agitacją polityczną za niewielkie pieniądze. Pod koniec lat 50. XX w. został przewodniczącym struktur młodzieżowego Komsomołu, a w 1958 r. I sekretarzem komitetu miejskiego KPZR w Stawropolu. Kariera lokalnego, choć znaczącego polityka nie była jednak dla niego i już za kilka lat miał skierować swoje siły w stronę centralnej polityki. Ambicja kierowała młodym politykiem silniej niż mogłoby się wydawać.
Szczególne zainteresowania Gorbaczow kierował w stronę rolnictwa, gdzie rozwijał swoją wiedzę na zaocznych studiach rolniczych w Stawropolu. Ukończył studia z tytułem agronoma-ekonomisty i rozpoczął pracę jako nadzorca kilku okolicznych kołchozów i sowchozów. Na początku lat 70. XX w. został I sekretarzem komitetu krajowego w Stawropolu, co jak na niespełna 40-letniego polityka było ogromnym wyróżnieniem. Był aktywnym i pełnym werwy działaczem, który nie bał się śmiałych inicjatyw, tak różnych od pozostałych pełnych marazmu partyjniaków KPZR. Zarządzał regionem wielkości jednej piątej Polski, a co więcej z miesiąca na miesiąc stawał się coraz bardziej rozpoznawalnym szefem organów lokalnych i to wśród najważniejszych notabli z Komitetu Centralnego. Wyróżniał się tym, że wprowadzał wiele innowacji, które pozytywnie wpłynęły na rozwój rolnictwa regionie za który był odpowiedzialny. Podobnie sprawa wyglądała, jeśli chodzi o funkcjonowanie kołchozów i dynamiki rozwoju pokrewnych gałęzi agrarnych.
W 1970 r. został członkiem Komitetu Centralnego. Dzięki poparciu Jurija Andropowa Gorbaczow został w 1978 r. sekretarzem KC do spraw rolnictwa. W 1979 r. wszedł w skład jej Biura Politycznego. To właśnie sekretarz Andropow widział u Gorbaczowa świeżą krew i zew mądrości, mający odmienić zarówno partię, jak i kraj, który coraz bardziej podupadał i zatrzymał się w ogromnej stagnacji.
W stronę Moskwy
Aby wypełnić to stanowisko, Gorbaczow z małżonką przenieśli się do Moskwy, gdzie początkowo otrzymali starą daczę poza miastem. Będąc częścią moskiewskiej elity politycznej, Gorbaczow i jego żona mieli teraz dostęp do lepszej opieki medycznej i specjalistycznych sklepów; dostali także kucharzy, służących, ochroniarzy i sekretarki, chociaż wielu z nich było szpiegami KGB. Na swoim nowym stanowisku Gorbaczow często pracował od 12 do 16 godzin dziennie. Małżeństwo Gorbaczowów niewiele się uspołeczniało, ale oboje lubili odwiedzać moskiewskie teatry i muzea. Kariera Gorbaczowa rozpędzała się coraz bardziej, a jego pozycja w wąskim gronie najwyższych urzędników partyjnych stale rosła. Widać było, że pośród starego, również z metryki i zabetonowanego środowiska wyróżniał go zupełnie “niesowiecki” sposób patrzenia na przyszłość ZSRR, a wręcz przeraźliwie dla niektórych skrzydeł partii otwarcie zachodni. Jako członek politbiura miał wpływ na kierunek działań partii, a z racji postępującego marazmu wśród swoich towarzyszy mógł nakreślić kierunki które już za kilka lat zacznie realizować. Nie da się ukryć, że wyróżniał się jeśli chodzi o sferę polityki rolnictwa, gdzie mógł i wykorzystywał swoją fachową wiedzę. Wśród coraz większej grupy towarzyszy wyrastał na przyszłego lidera, którzy widzieli w nim nadzieję na ożywienie coraz bardziej podupadającego systemu, który nie przystawał do nowych czasów.
Sekretarz Generalny KC KPZR
11 marca 1985 r. umarł Konstantin Czernienko, który tylko przez rok przewodniczył Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego. Jego miejsce zajął najmłodszy ze wszystkich dotychczasowych przywódców, wówczas niespełna 54-letni Michaił Gorbaczow.
Był uważany za nowoczesnego i reformatorskiego, a według części politbiura tego właśnie potrzebowała partia i ZSRR. Szeregu reform, które zatrzymają zapadającą się gospodarkę. A co ważniejsze poprawią nastroje społeczne, które nie były tak złe od dawien dawna. Gorbaczow jest autorem zmian określanych wspólnie jako “pieriestrojka” – zmiany strukturalno-funkcjonalne w systemie społecznym, ekonomicznym i politycznym ZSRR. Miały na celu załagodzenie opresyjności systemu komunistycznego, jego częściową liberalizację, intensyfikację i rozwój gospodarczy z elementami systemu wolnorynkowego. Główne hasła projektu to: głasnost (ros. „jawność”) i uskorienija (ros. „przyspieszenie”) stanowiły symbol nowego kursu politycznego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (KPZR).
Okres refom to czas kiedy państwa siłą wcielone do ZSRR zaczęły myśleć o własnej niezależności i niepodległości. Nowy I Sekretarz odciął się od swoich poprzedników i zaproponował politykę, która miała się wsłuchać w głosy i potrzeby społeczeństwa. Musiał przeciwstawić się partyjnym konserwatystom, którzy nie byli specjalnymi stronnikami szybkich zmian. Gorbaczow był zwolennikiem decentralizacji procesów decyzyjnych zarówno w partii jak i w kraju, chciał by społeczeństwo zaczęło się bogacić, również w indywidualnym-prywatnym zakresie. Było to w silnej opozycji w stosunku do tego co myśleli jego poprzednicy. Wśród niepopularnych decyzji, które przyniosły więcej szkody niż pożytku, było podniesienie cen wódki. W ciągu kilku miesięcy szara strefa rozwinęła się do niebotycznych rozmiarów, a społeczeństwo zamiast stać się trzeźwe, stało się wrogo nastawione do działań władz. Złe decyzje i słabo przyjmowane przez opinię publiczną, były jednak w mniejszości, tych korzystnych było znacznie więcej, tutaj warto wspomnieć o silnych dążeniach polityka do demokratyzacji kraju, czego skutkiem było chociażby wprowadzenie urzędu prezydenta (pierwszym został Gorbaczow) i wykreślenie z konstytucji zapisu mówiącego o kierowniczej roli KPZR. Były to zmiany zarówno symboliczne, jak również praktyczne gdyż wprowadzały namiastkę pluralizmu politycznego, co wcześniej było nie do pomyślenia. Gorbaczow zwrócił uwagę na konieczność przyspieszenia rozwoju naukowo-technicznego wybranych dziedzin gospodarki, podniesienia poziomu życia ludności, poprawy zaopatrzenia, rozwoju sfery usług. Apelował, by gospodarka „wstąpiła na drogę intensywnego rozwoju”, mającego doskonalić mechanizmy systemu zarządzania. Położył nacisk na tzw. czynnik ludzki (ros. czełowieczeskij faktor), wskazał, że jest to ważny element modernizacji systemu radzieckiego, za pilne uznał „pozyskiwanie młodych inicjatywnych pracowników”.
Ceniony za granicą
Gorbaczow zrobił jednak najwięcej, jeśli chodzi o politykę zagraniczną. Starał się budować nowy, bardziej nowoczesny PR kraju i pokazywać ZSRR jako elastyczny podmiot, gotowy na zmiany. Ułatwiało mu to jego charyzmatyczny podejście do zachodnich polityków, oraz po prostu to że był lubiany, nie tylko jako przywódca mocarstwa, ale jako rozmówca i partner polityczny. Sprawy początkowo nie wyglądały zbyt różowo. Interwencja radziecka w Afganistanie z 1979 r., toczona od lat “Zimna Wojna”, problematyka posiadania broni atomowej. I od tej ostatniej sprawy tak naprawdę się zaczęło. Gorbaczow postanowił odejść od polityki używania potencjału militarnego jako środka do realizacji celów politycznych i ideologicznych. Złagodziło to napięcie i przywróciło rolę dyplomacji i “soft power” jako tą wiodącą w relacjach bilateralnych. Działo się to jednak stopniowo i spora w tym zasługa prezydenta USA Ronalda Reagana, z którym to w Genewie w 1985 r. wspólnie oświadczyli, że „wojny nuklearnej nie można wygrać, więc nigdy nie może być toczona”. Od tego czasu państwa zachodnie nie były już wrogiem a partnerem w rozmowach. Świetne relacje Gorbaczow miał także z premier Zjednoczonego Królestwa Margaret Thatcher, która uważała go za poważnego i dobrego partnera w budowaniu nowych koncepcji w Europie.
Liberalizacja polityki miała również szeroki wydźwięk, jeśli chodzi o tzw. “bliską zagranicę”, czyli o państwa będące częścią ZSRR (jak np. Litwa, Łotwa, Estonia), ale także satelickie jak Polska. Gorbaczow odrzucił doktrynę Breżniewa i pozwolił stopniowo by państwa w Europie Wschodniej miały prawo do samostanowienia i decydowania o własnym losie. Doprowadziło to z czasem do tendencji separatystycznych, a w ciągu kilku lat do tzw. “jesieni ludów”, co wiązało się z niezadowoleniem z funkcjonowania ustroju komunistycznego i braku odrębności w polityce zagranicznej i poszukiwania własnej drogi. Kulminacyjnym wydarzeniem, a zarazem najbardziej medialnym był upadek Muru Berlińskiego i zjednoczenie Niemiec w 1990 r.
Potwierdzeniem odejścia od polityki w której miała dominować siła, było wycofanie w 1989 r. wojsk radzieckich z Afganistanu. Wojna, nazywana wojną o charakterze zastępczym, nie przyniosła realnych zysków ZSRR, a doprowadziła do strat finansowych i ludzkich, a także izolacji przez blisko dekadę na arenie międzynarodowej. Widać więc, że w swojej polityce skupiał się na odprężeniu w relacjach z najważniejszymi państwami, rozwiązaniu długotrwałych i niepotrzebnych konfliktów, w tym tych militarnych. Pokazał ZSRR i samego siebie jako partnera, a nie adwersarza w relacjach ze światem zachodnim, zwrócił uwagę, że czas izolacji się zakończył, a przyszła kolej na budowę relacji w tym tych biznesowych na których każda ze stron skorzysta.
W krótkim czasie Gorbaczow odbył wiele podróży zagranicznych, gdzie przekonywał, że ZSRR idzie w kierunku współpracy z biznesem i tworzenia wspólnego rynku, a nie tylko wrogości i agresji. Skupiał się na gospodarce, a nie pokazie siły, jednak dla tej sowieckiej było już po prostu za późno. Jego popularność i sympatia na zachodzie stale rosła, a europejscy politycy pokładali w nim nadzieję, że rozwiąże problem dwubiegunowości świata i doprowadzi do bezkrwawego odrodzenia wolnych narodów i państw w Europie. Miał zakończyć zimną wojnę, a z całą pewnością bez jego decyzji i polityki przemian mogła trwać jeszcze kilka lat. Za to wszystko 15 października 1990 r. otrzymał Pokojową Nagrodę Nobla.
Upadek rządów i pucz Janajewa
Gorbaczow mimo wprowadzenia wielu skutecznych i dobrych rozwiązań nie był w stanie zatrzymać rozpadu ZSRR. Nie udało się uratować radzieckiej gospodarki, społeczeństwo było coraz biedniejsze, a władza mimo reform nie była w stanie zapewnić dalszej atrakcyjności systemu komunistycznego. Hiperinflacja szalała, ceny rosły, a uległa postawa wobec zachodu dla wielu była nie do przyjęcia. Rezygnacja z polityki mocarstwowości dała impuls dla podmiotów siłą włączonych do ZSRR, by wreszcie miały szansę zawalczyć o siebie i swoją wolność. Szczególnie widoczne było to podczas wydarzeń jakie miały miejsce na Litwie w latach 1990-91. Ten niewielki naród jako pierwszy zapragnął zmian i przyjął deklarację niepodległości. Mimo wysłania radzieckich czołgów, żołnierzy i policjantów, a także po blokadzie ekonomicznej. Po naciskach ze strony partii komunistycznej i późniejszych krwawych wydarzeniach przy wileńskiej wieży telewizyjnej utrzymał swoją suwerenność, dając przykład kolejnym państwom, by walczyły o prawo do samostanowienia.
Ten fakt, a także wiele innych mniejszych, mocno osłabił pozycję Gorbaczowa w kraju, a szczególnie w kręgach swoich już właściwie byłych towarzyszy. Dlatego z 18 na 19 sierpnia 1991 r. doszło do zamachu stanu. Giennadij Janajew (wiceprezydent ZSRR) udał się wraz innymi tzw. „twardogłowymi” wysokimi członkami KPZR (premierem, ministrem obrony, szefem KGB) do wypoczynkowej rezydencji prezydenta Gorbaczowa na Krymie, gdzie namawiał go do wprowadzenia stanu wyjątkowego. Celem puczystów było ratowanie systemu komunistycznego. Prezydent nie wyraził zgody i został poddany aresztowi domowemu. Następnego dnia podano do informacji, że prezydent ze względu na zły stan zdrowia, nie może wykonywać swoich obowiązków. Do Moskwy wkroczyły oddziały wojskowe uzbrojone w czołgi, okrążając wszystkie ważniejsze gmachy w mieście, nie otrzymując dalszych rozkazów. Zamach wywołał sprzeciw sił demokratycznych w samej Rosji z prezydentem Borysem Jelcynem na czele, mieszkańcy Moskwy udali się pod parlament gdzie stawiali barykady i mieli skonfrontować się z wojskiem. Jelcyn skontaktował się z przywódcami państw zachodnich celem uzyskania poparcia, milicjanci i część wojskowych przechodzi na stronę Jelcyna i demokratów.
Następnego dnia Estonia ogłosiła niepodległość a siła i wsparcie jakie otrzymali obrońcy parlamentu doprowadziła do przejścia jednostek wojskowych na stronę prezydenta Rosji. 22 sierpnia 1991 r. pucz kończy się aresztowaniem Janajewa na Kremlu, powrotem Gorbaczowa do Moskwy, a nad parlamentem zawisła flaga Rosji, a nie ZSRR. Nastąpił czas rozliczeń puczystów, jednak za bohatera i orędownika zmian uważa się prezydenta Jelcyna. Rola Gorbaczowa uległa marginalizacji.
8 grudnia 1991 r. została utworzona Wspólnota Niepodległych Państw, której inicjatorami zostały Rosja, Ukraina i Białoruś. Dla Gorbaczowa był to znak, że ZSRR realnie przestał istnieć, a on sam jest prezydentem nieistniejącego państwa. 25 grudnia 1991 r. złożył urząd, a era wielkiego imperium, tak samo jak Gorbaczowa przeszła do historii.
Testament Gorbaczowa
Po swojej dymisji Gorbaczow wycofał się życia publicznego. W 1992 r. powołał fundację swojego imienia, która zajmowała się studiami politycznymi. Ostatni raz do polityki próbował wrócić w 1996 r., kandydując na prezydenta Federacji Rosyjskiej, jednak ze znikomym poparciem. Próbował zakładać partie polityczne m.in. „Rosyjska Zjednoczoną Partię Socjaldemokratów” jednak również niewiele z tego wychodziło. Sporo podróżował po świecie, występował na konferencjach i spotkaniach, udzielał wykładów, a co ciekawe występował w reklamach telewizyjnych (m.in. słynna reklama Pizza Hut, gdzie wystąpił wraz z wnuczką).
W latach 2001–2009 Gorbaczow był rosyjskim współprzewodniczącym forum „Petersburski Dialog”. Była to inicjatywa regularnych spotkań pozarządowych między przedstawicielami Rosji i Niemiec. W kolejnych latach był patronem wielu inicjatyw i forów jeśli chodzi o sprawy bezpieczeństwa, polityki czy współpracy w Europie. Jego stosunek do polityki Władimira Putina zmieniał się na przestrzeni lat, początkowo popierał jego działania, by z czasem stwierdzić, że system wyborczy Rosji wymaga zmian, a sam Putin nie może być wiecznym prezydentem. Sugerował mu, by nie kandydował na kolejne kadencje i wdrożył narzędzia, które zaczną demokratyzować życie publiczne w Rosji. Po aneksji Krymu przez Rosję i wydarzeniach na Ukrainie w 2014 r. stosunek Gorbaczowa do Putina znów się ocieplił. Odbywając 6 listopada 2014 r. wizytę w Niemczech, by spotkać się z niemiecką kanclerz Merkel w związku z 25. rocznicą upadku muru berlińskiego, Gorbaczow wyraził przekonanie, że: Putin jest najlepszym obrońcą interesów Rosji i nie godzi się z jego krytykami. W ostatnich miesiącach był jednak zdecydowanym przeciwnikiem, jeśli chodzi o pełnoskalową inwazję Rosji przeciwko Ukrainie.
Do dziś Gorbaczow w Rosji jest postacią kontrowersyjną. Przez wielu Rosjan uważany za człowieka, który doprowadził do upadku imperium. Z drugiej strony, jak sam wielokrotnie twierdził, zależało mu na reformowaniu kraju i gospodarki, by nie doprowadzić do tego, do czego ostatecznie doszło. Dla świata zachodniego jest symbolem zmian, który zakończył zimną wojnę i pozwolił na odbudowę politycznej podmiotowości i suwerenności wielu państw w Europie Środkowej i Wschodniej. Możliwe, że gdyby zaczął kierować ZSRR kilka lat wcześniej, szansa na ewolucję i przetrwanie imperium byłaby większa, bo z całą pewnością był to polityk o otwartej głowie, który od początku widział konieczność zmian i dostosowania się do nowej rzeczywistości. Większość obserwatorów zapamięta go jednak jako tego, który “zburzył mur” i dał światu nadzieję na lepsze jutro. Z całą pewnością jego testamentem politycznym byłby dzisiaj pokój i współpraca między narodami, a niepotrzebne konflikty zbrojne i cierpienia ludzi wysłałby do przeszłości. Podobnie jak zrobił to ze Związkiem Radzieckim.
Michaił Gorbaczow zmarł 30 sierpnia 2022 w Centralnym Szpitalu Klinicznym w Moskwie w wieku 91 lat. Następnie Gorbaczow został pochowany zgodnie ze swoim życzeniem obok żony Raisy na moskiewskim Cmentarzu Nowodziewiczym.
Michał Denys jest autorem i publicystą „Obserwatora Międzynarodowego”, absolwent Wydziału Studiów Międzynarodowych i Politologicznych Uniwersytetu Łódzkiego
