Według definicji sprecyzowanej przez Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża (MKCK), międzynarodowe prawo humanitarne (MPH) to zbiór norm ustanowionych przez zwyczaj międzynarodowy lub umowy międzynarodowe, mających na celu rozwiązywanie problemów humanitarnych bezpośrednio wynikających z niemiędzynarodowych lub międzynarodowych konfliktów zbrojnych. Innymi słowy, MPH jest systemem norm prawnych, którego zasadniczym celem jest ochrona w czasie konfliktu zbrojnego dóbr, które mogą być dotknięte skutkami konfliktu zbrojnego i osób, które nie biorą udziału w walkach lub przestały w nich uczestniczyć, a także ograniczenie sposobów i środków prowadzenia walki.
Autor: Natalia Widawska
MPH jest również znane jako prawo konfliktów zbrojnych lub prawo wojenne. Różnica polega na tym, iż wyrażenie ,,międzynarodowe prawo humanitarne’’ jest szerzej używane w kręgach cywilnych, skupiających się przede wszystkim na humanitarnych problemach wynikających z konfliktów zbrojnych. Terminem ,,prawo konfliktów zbrojnych’’ i ,,prawo wojenne’’ posługują się przede wszystkim środowiska wojskowe, których główny obiekt zainteresowań stanowią regulacje dotyczące prowadzenia działań zbrojnych.
Podstawowe zasady międzynarodowego prawa humanitarnego
Geneza międzynarodowego prawa humanitarnego sięga XIX wieku, kiedy to w 1864 roku podpisano pierwszą Konwencję genewską, mającą na celu polepszenie losu rannych i chorych w armiach polowych. Następne lata owocowały w kolejne konwencje i protokoły. Fundament MPH stanowią konwencje haskie z lat 1899 i 1907 oraz konwencje genewskie z 1949 roku, uzupełnione o dwa protokoły dodatkowe z 1977 roku. Niemniej, źródłem praw i obowiązków stron walczących nie jest tylko traktatowe MPH – w skład MPH wchodzi również zwyczajowe prawo humanitarne, opierające się na zasadach i normach, będących rezultatem praktyki państw stosowanej przez określony czas, które zostały uznane za prawnie wiążące.
Definicja MPH wskazuje na podstawowe zasady tego prawa, odwzorowane w normach traktatowych i zwyczajowych. Stanowią one fundamenty i punkt wyjścia dla całej struktury prawa humanitarnego. Wyróżnia się cztery główne zasady MPH.
Pierwszą zasadą, bez której istnienia prawo humanitarne mogłoby z łatwością zostać zakwestionowane, jest zasada rozróżniania. Zobowiązuje ona strony konfliktu do rozróżniania kombatantów od cywilów oraz obiektów wojskowych od cywilnych. Poza osobami cywilnymi, ochronie przed atakami podlegają również osoby wyłączone z walki (hors de combat), czyli ranni, chorzy, rozbitkowie i jeńcy. Zasada ta jest jasno określona w protokole dodatkowym do Konwencji genewskich z 1949 roku.
Drugą zasadą MPH, jest zasada humanitaryzmu, która jako największą wartość ceni ludzkie życie i zdrowie, kładąc nacisk na zapobieganie cierpieniom, a także niesieniu pomocy wszystkim ludziom w potrzebie. Obejmuje między innymi zapewnienie humanitarnego traktowania rannych, chorych i jeńców wojennych a także ochronę ludności cywilnej przed nadużyciami i przemocą. Zasada humanitaryzmu znajduje swoje odzwierciedlenie przede wszystkim w Preambule Protokołu dodatkowego do Konwencji genewskich z 1949 roku.
Zasada proporcjonalności ma na celu pomóc znaleźć równowagę między humanitaryzmem a koniecznością wojskową. Jest ściśle powiązana z ograniczeniem niezamierzonych szkód powstałych na skutek operacji militarnych. Głównym zastosowaniem tejże zasady, jest ocenianie ryzyka podjęcia działań, będących potencjalną przyczyną strat wśród ludności cywilnej i w dobrach o charakterze cywilnym. W świetle Protokołu dodatkowego do Konwencji genewskich z 1949 r., w szczególności artykułu 51 i 57, atak jest niemożliwy, jeśli straty wśród ludności cywilnej i dóbr cywilnych byłyby nadmierne w stosunku do oczekiwanej korzyści wojskowej.
Następna zasada MPH, to konieczność wojskowa, która stanowi pojęcie aprobujące stosowanie wszelkiego rodzaju siły i przymusu w zakresie niezbędnym do realizacji celów konfliktu, przez co rozumie się zmuszenie do częściowego lub całkowitego poddania się wroga, poprzez wykonanie założeń w jak najszybszym czasie z wykorzystaniem jak najmniejszego nakładu sił i środków. Zasada konieczności wojskowej uświadamia, iż cierpienie i przemoc mogą być niezbędne do osiągnięcia celów wojny, lecz muszą być zgodne z prawem zwyczajowym i traktatowym MPH. Choć zasada konieczności wojskowej nie znalazła jednoznacznego ujęcia w konkretnym artykule prawnym, jest ogólnie uznawana i interpretowana w kontekście rozmaitych postanowień międzynarodowych i zwyczajów wojennych.
Nieprzestrzeganie norm międzynarodowego prawa humanitarnego – przypadek Srebrenicy w ramach konfliktu zbrojnego w byłej Jugosławii w latach 90. XX wieku
Pomimo niekwestionowanej konieczności istnienia systemu norm prawnych, stanowiących MPH, strony konfliktu nie zawsze stosują się do regulacji w nich zawartych. W konsekwencji działania sprzeczne z MPH niejednokrotnie stają się przyczyną ludzkich tragedii.
Konfliktem, który charakteryzował się znaczną liczbą poważnych naruszeń MPH, był konflikt zbrojny w byłej Jugosławii w latach 90. XX wieku. Ze względu na znaczną ilość rozmaitych czynników, takich jak choćby etniczne, polityczne i ekonomiczne, a także śmierć wieloletniego przywódcy Josipa Broza Tity w 1980 roku, w latach 90. minionego stulecia, Socjalistyczna Federalna Republika Jugosławii zaczęła się rozpadać. Federacja złożona była z sześciu republik i dwóch autonomicznych prowincji, z których każda z nich miała własne interesy narodowościowe i etniczne. Pomimo tego, iż wydawało się, że trudy wojen i konfliktów minęły, na światło dzienne wypłynęły nowe problemy, jakimi okazały się nierozwiązane problemy narodowe i kwestie etniczne. W latach 80. zeszłego wieku, ze względu na wzrost tendencji nacjonalistycznych doszło do poważnych napięć między republikami. Jako pierwsze niepodległość ogłosiły Słowenia i Chorwacja – stało się to w 1991 roku. Decyzja ta, była głównym zapalnikiem wojny o tożsamość narodową i terytorium.
Konflikt w byłej Jugosławii przepełniony był licznymi naruszeniami MPH. Srebrenica została ustanowiona w 1993 roku przez ONZ jako jeden z tzw. ,,bezpiecznych obszarów’’ w celu ochrony ludności cywilnej przed walkami. Jednakże, w lipcu 1995 roku siły bośniackich Serbów (tzw. Republiki Serbskiej) pod dowództwem generała Ratka Mladicia rozpoczęły ofensywę na miasto liczące od 40 do 45 tys. mieszkańców. Serbowie szybko przejęli kontrolę nad tym obszarem, pomimo stacjonujących oddziałów holenderskich sił pokojowych ONZ (Dutchbat), które miały chronić Srebrenicę. Po zajęciu miasta siły serbskie zaczęły przygotowania do egzekucji. Systematycznie rozdzielano mężczyzn i chłopców w wieku od 12 do 77 roku życia, dzieci i osoby starsze. Kobiety i dzieci przetransportowano autobusami na tereny kontrolowane przez bośniacką armię, natomiast mężczyźni zostali zabrani w swą ostatnią podróż. W ciągu zaledwie kilku dni, zamordowanych zostało około 8 tys. bośniackich chłopców i mężczyzn. Miejsca egzekucji były różne – od magazynów i fabryk, aż po pola, gdzie zbrodniarze rozstrzeliwali swoje ofiary, a ich ciała wrzucali do masowych grobów. Masakra wywołała międzynarodowe oburzenie i stała się symbolem nieudolności ONZ w ochronie ludności cywilnej w strefach konfliktu.
Ludobójstwo w Srebrenicy, pomimo swoich tragicznych konsekwencji, było jednym z głównych czynników intensyfikacji działań NATO oraz podpisania Układu w Dayton w grudniu 1995 roku, które zakończyły wojnę w Bośni i Hercegowinie.
Inne przypadki naruszania norm międzynarodowego prawa humanitarnego w czasie konfliktu zbrojnego w byłej Jugosławii
Podczas konfliktu zbrojnego w byłej Jugosławii, dochodziło również do iście dantejskich scen, takich jak przetrzymywanie osób cywilnych w obozach internowania. Poddani represjom obywatele, byli poddawani nieludzkiemu traktowaniu. Obozy w takich miejscowościach jak Omarska, Trnopolje i Keraterm, były miejscami, gdzie przetrzymywano więźniów w skrajnie nieludzkich warunkach. Byli oni zmuszani do pracy przymusowej, często bez odpowiedniego pożywienia i wody. Z relacji i świadectw ocalałych wynika, iż niektórzy więźniowie byli brutalnie torturowani, a wielu z nich zostało zamordowanych na miejscu. Takie działania stanowią rażące naruszenie Konwencji genewskich, które wprost zakazują maltretowania osób cywilnych i jeńców wojennych.
Kolejną okrutną praktyką powszechną podczas konfliktu w byłej Jugosławii, były przymusowe przesiedlenia ludności cywilnej, często stosowane w ramach strategii ,,etnicznego oczyszczenia’’. Celem było usunięcie całych grup etnicznych z określonych obszarów, aby zmienić strukturę demograficzną na korzyść jednej ze stron konfliktu. W trakcie konfliktu, setki tysięcy ludzi zostało zmuszonych do opuszczenia swoich domów pod groźbą śmierci lub przemocy. Zostawiali dorobek swojego życia, opuszczając miejsce zamieszkania stanowiące ich byt, znajomych, przyjaciół czy rodzinę, nigdy nie mając pewności, czy przeżyją.
Siły serbskie systematycznie wypędzały bośniackich muzułmanów i Chorwatów z zajmowanych terenów. Wiele wiosek i miast zostało całkowicie zniszczonych, a ludność cywilna była przewożona do obozów internowania lub wypędzana do sąsiednich krajów. Według danych Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych do spraw uchodźców, w trakcie konfliktu w Bośni i Hercegowinie, około 2,2 miliona ludzi zostało przesiedlonych, w tym 1,2 miliona wewnątrz kraju i 1 milion za granicą. Proces ten był często przeprowadzany w brutalny sposób, z użyciem przemocy fizycznej, gwałtów i morderstw, co miało na celu zastraszenie i zmuszenie ludności do ucieczki.
Praca Międzynarodowego Trybunału Karnego dla byłej Jugosławii
W 1993 roku Rada Bezpieczeństwa (RB) Organizacji Narodów Zjednoczonych powołała Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii (MTKJ), który rozpoczął dochodzenia w sprawie zbrodni. W wyniku przeprowadzonego dochodzenia, wielu przywódców serbskich zostało oskarżonych o ludobójstwo, zbrodnie przeciwko ludzkości oraz zbrodnie wojenne. Wśród nich znalazł się chociażby Ratko Mladić, głównodowodzący podczas oblężenia w Srebrnicy aresztowany w 2011 roku i skazany w 2017 roku na karę dożywotniego pozbawienia wolności przez MTKJ za zabójstwo, zbrodnie przeciwko ludzkości oraz inne naruszenia międzynarodowego prawa humanitarnego. Kolejnym skazanym przez MTKJ w sprawie masakry w Srebrenicy, był Radovan Karadžić, były prezydent nieuznawanej Republiki Serbskiej. Karadžić został skazany na 40 lat pozbawienia wolności za swoją rolę w masakrze, jednak w 2019 r. wyrok został przedłużony do kary dożywotniego pozbawienia wolności.
Oprócz wyroków MTKJ w sprawie Ratko Mladicia oraz Radovan Karadžicia, skazany został chociażby generał Radislav Krstić. Wyrok ustanowił ważne precedensy w zakresie ścigania zbrodni wojennych i ludobójstwa. Trybunał podkreślił, że ataki na cywilów i przymusowe przesiedlenia są absolutnie zabronione przez MPH. W swoim orzeczeniu, MTKJ uznał, że działania sił serbskich miały na celu całkowite zniszczenie bośniackiej populacji w Srebrenicy, co stanowiło akt ludobójstwa. Krstić, jako dowódca korpusu Drina Armii Republiki Serbskiej, był odpowiedzialny za planowanie i wykonanie operacji, która doprowadziła do masowych mordów. Wyrok MTKJ był jednym z pierwszych, który w tak jednoznaczny sposób zdefiniował ludobójstwo w kontekście działań wojennych w byłej Jugosławii, co miało istotne znaczenie dla dalszych procesów i ścigania innych zbrodniarzy wojennych.
MTKJ skazał także Milana Lukicia i Sredoje Lukicia za zbrodnie przeciwko ludzkości popełnione w mieście Višegrad. Oskarżeni zostali uznani za winnych m.in. brutalnych, bestialskich mordów cywilów bośniackich, w tym spalenia żywcem kilkudziesięciu osób w zamkniętym budynku. Wyroki te podkreśliły, że systematyczne ataki na ludność cywilną są poważnym naruszeniem MPH. Lukiciowie prowadzili kampanię terroru, która obejmowała nie tylko mordy, ale także gwałty, tortury i inne formy brutalnej przemocy. W jednym z najgłośniejszych incydentów, znanym jako „żywe krematorium”, podczas którego Milan Lukić i jego wspólnicy zamknęli około 60 bośniackich kobiet, dzieci i starców w domu, który następnie podpalili, zabijając wszystkich wewnątrz. Były to okrutne, bezduszne i barbarzyńskie czyny, które przeczą nie tylko MPH, ale przede wszystkim człowieczeństwu. Choć zostały w pewien sposób zrekompensowane ofiarą konfliktu, nigdy nie przywrócą Im życia, nie uleczą ran po stracie bliskich osób, czy brutalnych torturach, gwałtach. Celem istnienia MPH jest zapobieganie takim sytuacjom, jednak ogromnym mankamentem jest rzeczywiste egzekwowanie MPH podczas konfliktu i jego respektowanie przez strony sporu.
Przypadki, w których normy międzynarodowego prawa humanitarnego były przestrzegane w czasie konfliktu w byłej Jugosławii
Pocieszającym faktem jest to, iż pomimo wielu brutalnych i bestialskich epizodów, były również nieliczne przykłady stosowania zasad MPH. Oblężenie Sarajewa, które trwało 1425 dni, było jednym z najdłuższych oblężeń we współczesnej historii. Miasto było nieustannie bombardowane i ostrzeliwane przez siły serbskie, co prowadziło do ogromnych strat wśród ludności cywilnej, a także do zniszczenia infrastruktury miejskiej. W odpowiedzi na tę sytuację, międzynarodowe organizacje humanitarne, takie jak Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża (MKCK) oraz inne agencje ONZ, podjęły znaczące wysiłki w celu zapewnienia dostępu do pomocy humanitarnej oraz ewakuacji rannych i chorych.
Przykładem takich działań było uruchomienie lotniska w Sarajewie przez ONZ jako korytarza humanitarnego. Dzięki tej inicjatywie możliwe było dostarczanie żywności, lekarstw i innych niezbędnych środków dla mieszkańców miasta. Operacja ta była koordynowana przez MKCK i inne organizacje humanitarne, które musiały negocjować z różnymi stronami konfliktu, aby zapewnić bezpieczeństwo konwojom humanitarnym. Lotnisko, będące kluczowym punktem dostaw, umożliwiło przeprowadzenie około 12 tys. lotów humanitarnych, które dostarczyły ponad 160 tys. ton pomocy dla mieszkańców Sarajewa.
Jednakże operacje te nie były wolne od trudności. Konwoje humanitarne często stawały się celem ataków, a loty były wielokrotnie opóźniane lub odwoływane z powodu zagrożeń bezpieczeństwa. Pomimo tych wyzwań, dostawy te były kluczowe dla przetrwania ludności cywilnej w oblężonym mieście, gdzie brakowało podstawowych środków do życia. Mimo tego, iż cały konflikt był absolutnie tragiczny w swoich konsekwencjach, a masakry takie jak czyny Milana Lukicia czy wydarzenia w Srebrenicy, ukazały bestialstwo drzemiące w ludzkim umyśle, środowisko międzynarodowe (choć bezradne wobec tej tragedii), wykazało się wsparciem dla przebywających na miejscu cywili.
Następnym kluczowym elementem wsparcia ludności cywilnej podczas konfliktu w byłej Jugosławii, były konwoje humanitarne. W samym październiku 1993 roku, konwój humanitarny MKCK dostarczył ponad 100 ton żywności i lekarstw do oblężonego Mostaru, który był podzielony między siły bośniackie i chorwackie. Operacje te były często niebezpieczne, ponieważ konwoje były narażone na ostrzały i ataki, jednak stanowiły kluczowy czynnik dla przetrwania ludności cywilnej. Konwoje humanitarne wymagały skomplikowanej logistyki i ścisłej koordynacji między różnymi organizacjami. W czerwcu 1994 roku konwój zorganizowany przez UNHCR dostarczył ponad 500 ton pomocy humanitarnej do Bihacu, mimo licznych przeszkód i zagrożeń na trasie. Takie operacje często były realizowane pod ochroną sił ONZ, co jednak nie zawsze gwarantowało bezpieczeństwo konwojom.
Podobnie wyglądały ewakuacje medyczne, które stanowiły kolejny ważny aspekt działania organizacji humanitarnych podczas konfliktu w byłej Jugosławii. Wiele osób rannych i chorych w strefach konfliktu potrzebowało natychmiastowej pomocy medycznej, której nie można było zapewnić na miejscu z powodu zniszczenia infrastruktury medycznej. Międzynarodowe organizacje humanitarne, takie jak MKCK, organizowały ewakuacje medyczne, przewożąc rannych i chorych do szpitali w bezpieczniejszych rejonach lub poza granicami kraju. W czerwcu 1992 roku, MKCK ewakuował ponad 100 ciężko rannych osób z oblężonego Sarajewa do szpitali w Zagrzebiu i Belgradzie. Ewakuacje często stanowiły jedyną nadzieję na przeżycie dla ciężko rannych, którzy nie mieli dostępu do odpowiedniej opieki medycznej na miejscu.
Podsumowanie
Międzynarodowe Prawo Humanitarne jest fundamentem moralności podczas ludzkich konfliktów. Od Konwencji genewskiej z 1864 roku jego celem jest ochrona i ograniczenie cierpienia tych, którzy nie uczestniczą w walkach i pozostają bezbronni wobec trwającego konfliktu. Tragiczne wydarzenia, takie jak masakra w Srebrenicy w 1995 roku, ukazują potworne skutki ignorowania tych norm. Ku pokrzepieniu dusz ofiar tegoż terroru i wymierzeniu sprawiedliwości katom, którzy doprowadzili do wydarzeń w byłej Jugosławii, został powołany Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii, który odegrał on kluczową rolę w ściganiu zbrodniarzy wojennych, przywracając wiarę w sprawiedliwość. „Prawda i sprawiedliwość nie zginą, nawet w najciemniejsze dni” – te słowa przypominają, że działania społeczności międzynarodowej były i pozostają hołdem dla ofiar, a także przestrogą dla przyszłych pokoleń. Oblężenie Sarajewa i innych miast ukazało heroizm organizacji humanitarnych, takich jak Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża. Albert Schweitzer powiedział: „Humanitaryzm składa się z nieograniczonej życzliwości dla innych istot”, a w czasach wojny te słowa nabierają szczególnej mocy.
Wydarzenia w byłej Jugosławii przypominają, jak ważne jest dążenie do pokoju i sprawiedliwości, oraz to, że MPH, mimo trudności w jego egzekwowaniu, pozostaje kluczowym narzędziem w walce o bardziej sprawiedliwy świat. „Jedyną rzeczą konieczną do triumfu zła jest bierność dobrych ludzi” – słowa Edmunda Burke’a, powinny być motywacją dla każdego człowieka, aby codziennie stawiać czoła niesprawiedliwością, a niekiedy bestialstwu tego świata. Powinny rodzić w Nas pobudkę do niezłomnego sprzeciwiania się naginaniu norm nie tylko MPH, a przede wszystkim zwykłego, ludzkiego człowieczeństwa, które choć samo w sobie predysponuje przestrzeganie MPH, zdaje się być pomijane i lekceważone zbyt często.
Natalia Widawska – uczestniczka programu Uniwersytetu Łódzkiego „Zdolny uczeń – świetny student” pod opieką dr. Tomasza Lachowskiego z Katedry Prawa Międzynarodowego i Stosunków Międzynarodowych Wydziału Prawa i Administracji UŁ; uczennica Akademickiego Liceum Ogólnokształcącego z Oddziałami Dwujęzycznymi im. prof. Zbigniewa Religi w Kutnie
Wybrana bibliografia:
- W. Bieńkowski, J. Grzebielusz, P. Grzebyk, A. Makowski, P. Marszałek, E. Mikos-Skuza, J. Nowakowska-Małusecka, W. Łęcki, P. Łubiński, K. Sałaciński: Międzynarodowe Prawo Humanitarne – odpowiadamy na twoje pytania. Kompendium dla słuchaczy Polskiej Szkoły Międzynarodowego Prawa Humanitarnego.
- N. Cigar, Genocide in Bosnia: The Policy of Ethnic Cleansing, Texas A&M University Press (1995).
- P. Grzebyk: Cele osobowe i rzeczowe w konfliktach zbrojnych w świetle prawa międzynarodowego,,,Wydawnictwo Naukowe Scholar’’ (2018).
- Z. Kużniar, A. Fronczyk, Wojna etniczna w byłej Jugosławii- źródła i skutki. Wybrane aspekty ,,Zeszyty naukowe WSOWL’’ (2013).
