Recenzowane dzieło pt.: „Ukraina po Rewolucji Godności. Prawa człowieka – tożsamość narodowa”, pod redakcją Tomasza Lachowskiego i Witalija Mazurenki, powstało z udziałem 30 autorów, którzy przygotowali 29 niezależnych tekstów, składających się na w sumie spójną i klarownie zarysowaną tematykę monografii naukowej. Należy podkreślić, że wybrany temat dylematów współczesnej Ukrainy jest zagadnieniem bardzo aktualnym i współczesnym, ale jednocześnie zasługującym na głęboką refleksję naukowo-analityczną.
Autor: Prof. dr hab. Piotr Daranowski
Monografia jest opracowaniem wielodyscyplinarnym, chociaż dominują zdecydowanie zagadnienia z obszaru nauk prawnych, szczególnie prawa międzynarodowego publicznego, w tym międzynarodowego prawa humanitarnego konfliktów zbrojnych, prawa praw człowieka, ale również prawa krajowego (tu z kolei przeważają rozważania na temat prawa wewnętrznego Ukrainy). Poza tym, zgodnie z tytułem, znalazły się w dziele opracowania dotyczące współczesnej tożsamości narodowej Ukraińców, analizowanej również w zestawieniu z innymi społeczeństwami (państwami) regionu Europy Środkowo-Wschodniej. Wartościowym uzupełnieniem całości jest także perspektywa nauk o bezpieczeństwie i zaprezentowanie w końcowych artykułach monografii środowiska bezpieczeństwa regionu.
Docenić należy sam wybór tematu. Rewolucja Godności dla Ukraińców może okazać się podobnym przełomem jak przemiany 1989 r. dla krajów naszego regionu – odrzuceniem starej praktyki reżimów totalitarnych (ZSRR) lub, łagodnie mówiąc, niedemokratycznych (czas Wiktora Janukowycza) i wkroczeniem na wyboistą drogę europeizacji i demokratyzacji państwa. Nauki prawne, ale i nauki polityczne czy społeczne, dysponują warsztatem pozwalającym na ocenę dokonujących się właśnie przeobrażeń w państwie ukraińskim, co niewątpliwie jest plusem recenzowanej monografii. Warto dodać też, że o ile w pierwszej chwili tematyka pracy może okazać się dość wąska (jeden kraj, wyizolowane wydarzenie jakim była Rewolucja Godności), to jednak książka pod redakcją T. Lachowskiego i W. Mazurenki udowadnia, że tak nie jest.
Pierwsza część monografii, zatytułowana: „Rozliczanie przeszłości – konflikt zbrojny – separatyzm”, zawiera pięć tekstów. Dwa (T. Lachowskiego i A. Kozyrskiej) odnoszą się do elementów sprawiedliwości okresu przejściowego zorientowanych na rozliczenia przeszłości ZSRR i rządów W. Janukowycza. Dwa kolejne (Ż. Balabaniuk i M. Piątkowskiego) podejmują trud opisania trwającego konfliktu zbrojnego we wschodniej Ukrainie. Ostatni tekst (M. Lachowicz) dotyka problematyki separatyzmu na Zakarpaciu. Należy podkreślić, że całość części pierwszej jest dobrze skomponowana, a poszczególne artykuły cechują się wysokim poziomem naukowym. Jedynym mankamentem jest brak tekstu, zwłaszcza przy takim skomponowaniu tytułu części pierwszej, poświęconego tematyce separatyzmu na Donbasie czy funkcjonowaniu reżimów de facto (państw nieuznawanych) w tym regionie. Z drugiej strony, pewne elementy tych zagadnień dostrzec można w tekstach poświęconych konfliktowi zbrojnemu we wschodnich obwodach Ukrainy, więc nie jest to zarzut w żadnej mierze dyskwalifikujący.
Na drugą część opracowania, „Problemy i wyzwania wymiaru sprawiedliwości na Ukrainie po Rewolucji Godności”, składają się cztery teksty. Pierwszy, napisany przez M. Jabłońskiego i T. Juszczenko, dotyczy reformy wymiaru sprawiedliwości na Ukrainie, w tym trwającej właśnie przebudowy Sądu Najwyższego Ukrainy. Niewątpliwie ciekawe jest tu zarysowanie kontekstu porównawczego polskiego. Pozostałe trzy (R. Marusenki, B. Solocha, N. Newidomej) odnoszą się do wpływu dialogu sądowego międzynarodowego, w tym zwłaszcza orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, na systemy krajowe Polski, Ukrainy i Niemiec. To ważne doświadczenie dla reformującej się Ukrainy. Szkoda, że w tej części nie odnajdziemy – pasującego tu bardzo – tekstu podejmującego trud opisania orzecznictwa ETPC w kontekście trwającej okupacji Krymu czy konfliktu na Donbasie (złożonych jest ponad 3000 indywidualnych skarg i kilka międzypaństwowych: Ukrainy przeciwko Federacji Rosyjskiej) – dobrze korelowałoby to z częścią pierwszą monografii.
Sześć tekstów składa się na część trzecią pracy – „Implementacja europejskich standardów do prawa wewnętrznego Ukrainy”. Interesujące jest ukazanie wpływów międzynarodowych na uregulowanie poszczególnych gałęzi prawa krajowego Ukrainy po Rewolucji Godności, po pierwsze, ustawy o policji (O. Pronewycz), po drugie, nowej administracji publicznej (O. Lewczyszyna). Ważnym tekstem jest artykuł A. Lewenec o prawach osób wewnętrznie przesiedlonych w związku z trwającym konfliktem na Donbasie – zastanawia tylko, czy tekst ten nie nadawałby się bardziej do części pierwszej (choć nie jest to sugestia zmiany struktury opracowania dla redaktorów naukowych, raczej wyrażenie subiektywnej oceny recenzenta). Pozostałe trzy teksty (S. Czechowicza, O. Jawtuszenki i M. Diaczuk) wyraźnie nieco odstają od całości pod względem warsztatu, ale zważając, że w odróżnieniu od większości autorów książki (doświadczonych naukowców lub praktyków) przygotowane są przez studentów tak z Polski, jak i z Ukrainy, to i tak zasługują na zauważenie i pozytywną ocenę.
W części czwartej, „Poziom ochrony praw człowieka na Ukrainie – wybrane aspekty”, odnajdziemy sześć tekstów napisanych przez autorów z Ukrainy. Stanowią znakomite źródło dla dalszych badań przez naukowców z Polski, którzy zajmują się tematyką ukraińską. Autorzy zarysowują w swoich tekstach wymiar rozumienia praw człowieka tak w konstytucji Ukrainy (W. Mazurenko), jak i poszczególnych gałęziach prawa krajowego. Są tu bowiem teksty z zakresu prawa cywilnego i gospodarczego (A. Smitiuch, T. Stepanowa, O. Tolkaczenko), prawa rodzinnego (L. Tokarczuk) czy prawa ochrony dziedzictwa kulturowego (O. Narożna). Tak jak wspomniano, teksty są wartościowe, jednak nie zawsze i nie do końca dostrzec można ich bezpośrednie powiązanie z głównym tematem monografii (zwłaszcza aspektu Rewolucji Godności), co czyni niewielki zarzut wobec tej części opracowania.
Część piąta, „Dialog międzynarodowy w regionie Europy Środkowo-Wschodniej a tożsamość narodowa Ukrainy”, zdominowały artykuły napisane przez specjalistów nauk politycznych. Warto zauważyć teksty odnoszące się do nowej (lub też „wznowionej”) dyplomacji publicznej na Ukrainie po Rewolucji Godności (M. Prociuk), wymiaru współpracy między Polską a Ukrainą, także w kontekście idei Międzymorza (P. Łodyn) czy mało poruszanego w literaturze wątku współpracy kosmicznej warszawy i Kijowa (M. Kamassa). Należy podkreślić również bardzo rzetelnie i ciekawie napisany przez studentkę studiów magisterskich (Z. Samson) artykuł dotyczący korzeni kultury ukraińskiej. Nie ustępuje on pod względem warsztatowym innym tekstom przygotowanym przez pracowników naukowych.
Ostatnia część, „Problemy środowiska bezpieczeństwa regionu Europy Środkowo-Wschodniej”, zdecydowanie najkrótsza, zarysowuje problem zdekodowania parametrów środowiska bezpieczeństwa, w którym funkcjonuje Ukraina. Trudno ocenianym tekstom (O. Braniewicz, M. Hopej i A. Miarki) cokolwiek zarzucić – szkoda tylko, że tak skomplikowany i wielowątkowy temat nie znalazł odzwierciedlenia w większej liczbie artykułów dotykających tej problematyki (np. tzw. zjawiska wojny hybrydowej, zagrożeń w cyberprzestrzeni czy bezpieczeństwa energetycznego). Być może, w kolejnej publikacji, redaktorzy naukowi zdecydują się zaprosić również specjalistów tych zagadnień, do czego gorąco namawiam.
Podsumowując, należy uznać, że praca zawiera nowe elementy badań nad prawno-politycznym rdzeniem współczesnych dylematów Ukrainy i jako innowatorskie, interdyscyplinarne dzieło otwiera drogę do dalszych badań nad zarysowaną w monografii tematyką. Sugeruję tu szczególnie podjęcie dalszych badań z zakresu zastosowania strategii sprawiedliwości okresu przejściowego, transitional justice, przez i wobec państwa ukraińskiego, oraz krytyczne przyglądanie się dziejącemu się w chwili obecnej, niemal „na naszych oczach”, procesowi reform w sektorze wymiaru sprawiedliwości na Ukrainie, podkreślając jednocześnie, że wartościowe elementy dotyczące tych zagadnień znalazły się właśnie w recenzowanej monografii. Ponadto, to praca ważna dla badań nie tylko w obszarze nauk prawnych, ale także nauk społecznych czy nauk o bezpieczeństwie.
Należy zaznaczyć, że opracowanie jest poprawne pod względem warsztatowym, zaletą są na ogół bogate wykazy bibliograficzne oraz – co nie jest takie oczywiste przy podobnych pracach – obecność autorów z opisywanego kraju, tj. Ukrainy. Nadaje to wiarygodności recenzowanej monografii oraz w istocie rzeczy pokazuje możliwy dialog polskich i ukraińskich ekspertów, co jest niezwykle ważne zwłaszcza dziś, w chwilach zupełnie niepotrzebnych politycznych napięć pomiędzy Polską a Ukrainą. Podkreślam przy tym, że nie wszystkie teksty zostały przygotowane na bardzo wysokim poziomie, dostrzega się przede wszystkim widoczny rozdźwięk pomiędzy tekstami studentów a doświadczonych badaczy i praktyków. Przychylam się jednak do decyzji redaktorów naukowych o włączeniu artykułów młodych przyszłych członków świata akademickiego do opracowania, co pozwoli na wzbudzenie w nich pasji badacza i rozwijania swoich umiejętności. Nie do końca dostrzegam też powiązanie artykułów składających się na część czwartą z głównym tematem monografii („Ukraina po Rewolucji Godności”), ale nie da się ukryć, że teksty te są wartościowe i mogą stanowić inspirację dla dalszych badań.
Konkludując, chciałbym polecić recenzowaną monografię wszystkim zainteresowanym współczesną tematyką ukraińską – prawnikom, politologom czy dziennikarzom.
Recenzja została przygotowana na podstawie recenzji wydawniczej – publikujemy ją za zgodą Wydawnictwa Bookmarked Publishing&Editing.
Monografia dostępna jest w wersji elektronicznej tu.
