16 stycznia do Polski przybył szef wietnamskiego rządu Phạm Minh Chính. Długo oczekiwana trzydniowa wizyta jest pierwszą od września 2007 roku, gdy w Warszawie gościł ówczesny premier Socjalistycznej Republiki Wietnamu Nguyễn Tấn Dũng. Obecność wietnamskiego szefa rządu w Warszawie jest dowodem na to, że Polska nadal widziana jest przez Wietnam jako jeden z kluczowych partnerów w Europie Środkowo-Wschodniej. Potwierdzają to słowa premiera Chínha, który deklarował chęć ustawienia w najbliższym czasie Strategicznego Partnerstwa. Wizyta świadczy również o kontynuacji głównej linii polityki zagranicznej władz w Hanoi, której warto przyjrzeć się bliżej.
Autor: dr Michał Zaręba
Ewolucja polityki zagranicznej Wietnamu
Współczesna doktryna wietnamskiej polityki zagranicznej zaczęła wykuwać się pod koniec lat 80. zeszłego wieku. Problemy społeczno-gospodarcze, które dały o sobie znać, zwłaszcza po wojnie w Wietnamie, sprawiły, że władze w Hanoi zaczęły poszukać bardziej zdecydowanych metod wyjścia z kryzysu. Co więcej, uzależnienie od Związku Radzieckiego, izolacja na arenie międzynarodowej i gospodarcza zapaść zagrażały stabilności władzy i legitymizacji Komunistycznej Partii Wietnamu. Z tego też względu na VI Zjeździe KPW w 1986 roku podjęto decyzję o zainicjowaniu reform đổi mới (pol. odnowa), które miały wprowadzić elementy rynkowe do wietnamskiej gospodarki i otworzyć ją na świat poprzez przyciągnięcie inwestycji zagranicznych, rozwój handlu i integrację z globalnym rynkiem.
Upadek żelaznej kurtyny i rozpad ZSRR, największego sojusznika Wietnamu, wymusiły konieczność poszukiwania nowych partnerów i normalizację stosunków z państwami, z którymi władze w Hanoi pozostawały w dyplomatycznym impasie. W 1991 roku Wietnam ustabilizował relacje z Chinami, które były bardzo napięte od czasów wojny granicznej z 1979 roku. Cztery lata później doszło do normalizacji stosunków ze Stanami Zjednoczonymi, co poprzedziło zniesienie amerykańskiego embarga na handel wietnamskimi produktami. Rok 1995 był również istotny z perspektywy regionalnej integracji, gdyż zakończył się proces akcesji Wietnamu do Stowarzyszenia Narodów Azji Południowo-Wschodniej (ASEAN – Association of Southeast Asian Nations), co było dowodem na zbudowanie zaufania wśród członków organizacji.
Niezależność i suwerenność w polityce zagranicznej Wietnamu
Z czasem wykrystalizowały się główne filary polityki zagranicznej Wietnamu, na których opiera się aktywność międzynarodowa władz w Hanoi. Podkreślano umiejętność balansowani między mocarstwami oraz elastyczne podejście do relacji bilateralnych, a do opisu szerokiego wachlarza metod i narzędzi działania posłużono się metaforą bambusa. Mówiąc o „bambusowej dyplomacji” (wiet. ngoại giao cây tre) w pierwszych rzędzie należy zwrócić uwagę na zasadę „niezależności i samodzielności” (wiet. độc lập và tự chủ). Jest ona wynikiem dotychczasowych doświadczeń historycznych Wietnamu, kiedy to niejednokrotnie popadał on w zależność od silniejszych od siebie mocarstw. Do XV wieku były to Chiny, które próbowały zdominować i podporządkować swojego południowego sąsiada. Kolejno wymienić należy Francję, która pozbawiła Wietnamczyków niepodległości, włączając wietnamskie ziemie do Związku Indochińskiego, będącego kolonialnym imperium Paryża w Azji Południowo-Wschodniej. W czasie II wojny światowej cały region został podporządkowany Japonii, a wraz z jej końcem ogromny wpływ na sytuację wewnętrzną w podzielonym Wietnamie zyskały Stany Zjednoczone. Z kolei po zakończeniu konfliktu w Indochinach rząd w Hanoi związał się sojuszem ze wspomnianym już Związkiem Radzieckim. Moskwa zapewniała Wietnamowi pożyczki, pomoc rozwojową i blokowała możliwość nałożenia sankcji przez ONZ – jako jeden ze stałych członków Rady Bezpieczeństwa. Przyczyną ówczesnej izolacji Wietnamu na arenie międzynarodowej była także interwencja w Kambodży oraz oskarżenia o agresję i imperialne zapędy, płynące nie tylko ze strony państw zachodnich. Wnioski wyciągnięte z czasów obecności wojskowej w Kambodży do 1989 roku znalazły również swoje odzwierciedlenie w doktrynie polityce zagranicznej Wietnamu.
Realizując założenia zasady „niezależności i samodzielności” władze w Hanoi podążają drogą czterech „nie”, które odwołują się do polityki obronnej. Rząd w Hanoi deklaruje bowiem: 1) niezawieranie formalnych sojuszy wojskowych, 2) niewyrażanie zgody na utworzenie obcych baz wojskowych na terytorium kraju, 3) unikanie działań przeciw innemu państwu we współpracy z trzecim podmiotem oraz 4) niewywoływanie konfliktów i niestosowanie groźby jego rozpoczęcia. Pierwsze trzy postanowienia pojawiły się w Białej Księdze z 1998 roku, a następnie zostały powtórzone w kolejnych tego typu dokumentach z 2004 i 2009 roku. W 2019 roku została opublikowana kolejna Biała Księga, w której dodano czwarty zapis z wymienionych powyżej oraz dokonano reinterpretacji pierwszego, uwzględniając możliwość nawiązania współpracy wojskowej z innym krajem, jeśli zaistnieje taka konieczność.
Multilateralizm i dywersyfikację partnerów współpracy
Druga zasada, której hołduje Wietnam, zakłada położenie nacisku na multilateralizm i dywersyfikację relacji (wiet. đa phương hóa và đa dạng hóa quan hệ). Na płaszczyźnie bilateralnej władze w Hanoi starają się współpracować z jak największą liczbą państw, co jest w zgodzie z głoszonym przez dyplomację hasłem, iż „Wietnam chce być przyjacielem wszystkich państw” (wiet. Việt Nam muốn làm bạn với tất cả các nước). Obecnie kraj uznaje 191 krajów należących do Organizacji Narodów Zjednoczonych, nawiązując w samym XXI wieku relacje z 27 nowymi partnerami. W ostatnich latach ustanowiono stosunki dyplomatyczne z Bahamami, Tonga, Trynidadem i Tobago (w 2023 roku) oraz Malawi (w 2024 roku), co sprawia, że jedynym krajem ONZ, którego jeszcze nie uznał Wietnam jest Tuvalu. Władze w Hanoi nawiązały relacje z podmiotami znajdującymi się poza strukturami Narodów Zjednoczonych, takimi jak Palestyna, Sahara Zachodnia, a także stowarzyszonymi z Nową Zelandią Wyspami Cooka.
Wietnam wzmacnia relacje bilateralne poprzez ustawianie partnerstw na różnych szczeblach. Status relacji specjalnych nadano Kubie oraz krajom sąsiednim, czyli Laosowi i Kambodży, z którymi Wietnam znacząco zacieśnił kontakty w wyniku podpisania traktatów o przyjaźni i współpracy odpowiednio w roku 1977 i 1979. Dużą wagę z perspektywy dyplomacji wietnamskiej ma podnoszenie relacji z kluczowymi sojusznikami do poziomu Wszechstronnego Partnerstwa Strategicznego (CSP – Comprehensive Strategic Partnership). Pierwszym państwem, z którym Wietnam zdefiniowało w ten sposób stosunki bilateralne były Chiny w 2008 roku, kolejno taki status partnerstwa zyskały relacje z Rosją cztery lata później (w 2012 roku) oraz Indiami w 2016 roku. Ostatnie lata przyniosły prawdziwą ofensywę dyplomatyczną, która pociągnęła za sobą ustanowienie CSP z ważnymi partnerami gospodarczymi i inwestycyjnymi Hanoi, tj. Koreą Południową w 2022 roku oraz Japonią rok później. Wrzesień 2023 roku przyniósł również podniesienie rangi relacji dwustronnych ze Stanami Zjednoczonymi, aż od dwa szczeble, bowiem do tej pory stosunki były definiowane jako Wszechstronne Partnerstwo (CP – Comprehensive Strategic) ustanowione w roku 2013. Z kolei na mocy umów z roku 2024 ustanowiono CSP z Australią, a także z Francją oraz Malezją, które stały się pierwszymi krajami z Europy i Azji Południowo-Wschodniej, posiadającymi taką rangę stosunków bilateralnych z Hanoi.
Wietnam może się również pochwalić relacjami w randze Strategicznego Partnerstwa (SP – Strategic Partnership) z 10 państwami, takimi jak Hiszpania (2009 r.), Wielka Brytania (2010 r.), Niemcy (2011 r.), Włochy (2013 r.), Singapur (2013 r.), Tajlandia (2013 r.), Indonezja (2013 r.), Filipiny (2015 r.), Nowa Zelandia (2020 r.) oraz Brazylia (2024 r.). Coraz częściej mówi się jednak o podniesieniu rangi stosunków z kolejnymi państwami ASEAN, tj. Singapurem i Indonezją. Szeroki wachlarz partnerów na poziomie CP uzupełniają RPA (2004 r.), Wenezuela (2007 r.), Brazylia (2007 r.), Chile (2007 r.), Argentyna (2010 r.), Ukraina (2011 r.), Dania (2013 r.), Birma/Mjanma (2017 r.), Kanada (2017 r.), Węgry (2018 r.), Brunei (2019 r.), Holandia (2019 r.), a także Mongolia (2024 r.) oraz Zjednoczone Emiraty Arabskie (2024 r.), które stały się pierwszym tak znaczącym partnerem Wietnamu z regionu Bliskiego Wschodu (stan na 17.01.2025 r.).
Na płaszczyźnie multilateralnej Wietnam nadal odgrywa kluczową rolę w ASEAN, będąc zaangażowanym członkiem organizacji i kreując się na odpowiedzialnego za bezpieczeństwo w regionie partnera. Coraz większą aktywnością władze w Hanoi wykazują się na forum ONZ czego efektem było członkostwo w Radzie Bezpieczeństwa w roli niestałego członka w latach 2008-09 oraz 2020-21 oraz w Radzie Praw Człowieka w okresie 2014-16 i 2023-25. Wietnam rozpoczął także udział w misjach pokojowych ONZ w 2014 roku, stopniowo zwiększając swoje zaangażowanie. W ramach misji MINUSCA wietnamscy żołnierze uczestniczyli w działaniach sił pokojowych ONZ w Republice Środkowoafrykańskiej, a w Sudanie Południowym (UNMISS) personel medyczny tworzył szpitale polowe. Wietnam jest również aktywny w innych multilateralnych formatach działających wokół ASEAN, tj. Szczyty Azji Wschodniej, ASEAN+3, a także na forum Wspólnoty Gospodarczej Azji i Pacyfiku APEC (Asia-Pacific Economic Co-operation), Międzynarodowej Organizacji Frankofonii czy regionalny organizacjach i inicjatywach jak Komisja Rzeki Mekong czy mechanizm Współpraca Lancang-Mekong.
Proaktywna integracja ze światową gospodarką
Istotnym elementem, stanowiącym trzeci filar polityki zagranicznej państwa, jest proaktywna integracja międzynarodowa (wiet. chủ động hội nhập quốc tế), która opierała się głównie na intensyfikacji współpracy gospodarczej. Ważnym krokiem dla władz w Hanoi było wstąpienie do Światowej Organizacji Handlu (WTO) w 2007 roku, co umożliwiło Wietnamowi pełniejsze uczestnictwo w sieci globalnych powiązań handlowych oraz przyciągnęło inwestycje zagraniczne, uwiarygadniając jednocześnie kraj w roli gospodarczego partnera. Co więcej, SRW jest także członkiem Azjatyckiego Banku Rozwoju (ADB – Asian Development Bank), a także Azjatyckiego Banku Inwestycji Infrastrukturalnych (AIIB – Asian Infrastructure Investment Bank)
Oprócz obecności w tego typu instytucjach nacisk jest także kładziony na zawieranie umów o wolnym handlu (FTA – Free Trade Agreement). Dwustronne porozumienia tego typu Wietnam zawarł z Japonią, Koreą Południową, Stanami Zjednoczonymi, Wielką Brytanią, a także z Chile, Kubą, Izraelem czy ostatnio z ZEA. Silną sieć powiązań gwarantuje Wietnamowi już sama obecność w strukturach ASEAN, w ramach którego funkcjonuje strefa wolnego handlu. Organizacja zawarła również FTA z Chinami, osobno z Hongkongiem, a także z Australią i Nową Zelandią oraz Indiami. Warto także zaznaczyć, że w 2016 roku Wietnam podpisał umowę o wolnym handlu z Euroazjatycką Unią Gospodarczą, która toruje drogę do intensyfikacji współpracy z jej członkami, tj. Rosją, Białorusią, Kazachstanem, Armenią oraz Kirgistanem. Wietnam jest także sygnatariuszem Wszechstronnego i Progresywnego Partnerstwa Transpacyficznego (CPTPP – Comprehensive and Progressive Agreement for Trans-Pacific Partnership) oraz Regionalnego Kompleksowego Partnerstwa Gospodarczego (RCEP – Regional Comprehensive Economic Partnership), umowy tworzącej największą na świecie strefę wolnego handlu. Od 2012 roku władze w Hanoi negocjowały podpisanie FTA z Unią Europejską, co ostatecznie doszło do skutku. W 2020 roku EU-Vietnam Free Trade Agreement (EVFTA) weszła w życie, co sprawiało, że Wietnam dopiero jako drugi kraj Azji Południowo-Wschodniej, zaraz po Singapurze, ma podpisaną tego typu umowę z UE.
Znaczenie wizyty premiera Chínha dla relacji polsko-wietnamskich
Obecność szefa wietnamskiego rządu ma miejsce w 75. rocznicę nawiązania oficjalnych stosunków dyplomatycznych między Polską a Wietnamem. Warszawa bowiem jako jedna z pierwszych stolic na świecie uznała 4 lutego 1950 roku Demokratyczną Republikę Wietnamu proklamowaną 5 lat wcześniej przez Ho Chi Minha. Po zawarciu w 1954 roku porozumień genewskich, kończących wojnę Wietnamczyków z Francuzami, Polska została członkiem Międzynarodowej Komisji Nadzoru i Kontroli, której rolą było monitorowanie wprowadzania wypracowanych na szwajcarskiej konferencji postanowień. W 1973 roku delegaci polscy zasiedli w kolejnym organie o zbliżonej nazwie, który tym razem został powołany a mocy porozumień z Paryża. Relacje między Warszawą a Hanoi rozwijały się po zakończeniu wojny wietnamskiej i zjednoczeniu kraju. Obydwa państwa pozostawały w bliskim sojusze ze Związkiem Radzieckim, należały Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG), a obecność wietnamskich studentów na polskich uczelniach przyczyniała się do zbudowania pozytywnego obraz Polaków w oczach Wietnamczyków.
Pomiędzy wizytami szefów wietnamskiego rządu w Polsce w 2007 i 2025 roku doszło także do organizacji dwóch podróży polskich polityków wysokiego szczebla do Wietnamu. We wrześniu 2010 roku w Hanoi gościł bowiem szef polskiego rządu Donald Tusk, a w listopadzie 2017 roku z kolei Prezydent RP Andrzej Duda. Tegoroczna wizyta premiera Phạm Minh Chínha ma jednak podwójne znacznie. Oprócz planów zacieśnienia współpracy bilateralnej, zwłaszcza na płaszczyźnie gospodarczej, technologicznej i bezpieczeństwa, a także chęci podniesienia poziomu relacji, nie bez znaczenia jest fakt, iż Polska sprawuje właśnie prezydencję w Unii Europejskiej. Po podpisaniu EVFTA władze w Hanoi liczą zapewne na wsparcie Warszawy w rozwoju relacji z innymi krajami wspólnoty, a także przy ratyfikacji Umowy o Ochronie Inwestycji. Problemem w relacjach unijno-wietnamskich, w którego rozwiązaniu może pomóc Polska, jest także tzw. „żółta karta” dla eksportu wietnamskich owoców morza. Jest to ostrzeżenie wydane przez Unię Europejską w ramach systemu zwalczania nielegalnych, nieraportowanych i nieuregulowanych połowów (IUU – Illegal, Unreported, and Unregulated fishing).
Dla Polski Wietnam może być z kolei bramą do całego regionu Azji Południowo-Wschodniej, stanowiącego ogromny rynek zbytu. Zacieśnienie współpracy gospodarczej, a zwłaszcza zwiększenie eksportu, powinno być jednym z głównych celów Warszawy, co z pewnością przyczyniłoby się do zmniejszenia deficytu handlowego. Rozwijający się prężnie Wietnam jest interesującym partnerem, z którym Polskę łączą przyjacielskie stosunki, a ich potencjał nie jest nadal w pełni wykorzystany. Premier Donald Tusk przyjął jednak ochoczo zaproszenie od szefa wietnamskiego rządu i zadeklarował, że odwiedzi Hanoi w niedalekiej przyszłości. Wiele zatem wskazuje, że w najbliższych czasie będzie obserwować ożywienie w relacjach polsko-wietnamskich.
Dr Michał Zaręba – adiunkt w Katedrze Studiów Azjatyckich Wydziału Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Łódzkiego, współpracownik Ośrodka Spraw Azjatyckich UŁ. Specjalizuje się w problematyce regionu Azji Południowo-Wschodniej, ze szczególnym uwzględnieniem Wietnamu. Odbył staż naukowy na Uniwersytecie Nauk Społecznych i Humanistycznych, Wietnamskiego Uniwersytetu Narodowego w Hanoi.
