15 sierpnia 2021 roku Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i Australia ogłosiły powstanie trójstronnego układu bezpieczeństwa pod nazwą AUKUS (od pierwszych liter nazw państw w języku angielskim). Zasadniczą osią porozumienia jest wzmocnienie potencjału australijskiej marynarki wojennej – poprzez dostarczenie Australii okrętów podwodnych o napędzie jądrowym. Chociaż politycznie sojusz jest wymierzony przeciwko Chinom, to wywołał prawdziwe trzęsienie ziemi w zupełnie innym miejscu na świecie. Zawarciu układu towarzyszyło zerwanie innego porozumienia – ogłoszono anulowanie wartego 66 mld dolarów kontraktu z Francją na dostawę 12 spalinowo elektrycznych okrętów podwodnych typu Barracuda, co doprowadziło do ostrego kryzysu zwłaszcza w stosunkach francusko-amerykańskich.
Autor: dr Mateusz Piątkowski
Pomimo, że szczegóły umowy pozostają nieznane, to wśród komentatorów pojawiają się obawy dotyczące przestrzegania przez państwa strony nowopowstałego sojuszu postanowień Układu o nierozpowszechnianiu broni jądrowej z 1968 roku (NPT – Non-Profileration Treaty). Wątpliwości są uzasadnione faktem udostępnienia po raz pierwszy w historii przez państwa nuklearne technologii wojskowego przeznaczenia państwu nienuklearnemu.
Układ o nierozpowszechnianiu broni jądrowej
Układ podzielił państwa-strony NPT na dwie kategorie: państwa nuklearne i nienuklearne. Na chwilę obecną tylko pięć państw nie jest jego stroną: Indie, Iran, Pakistan, Izrael oraz Korea Północna (która wystąpiła z Układu, aczkolwiek jest to przedmiotem pewnej kontrowersji prawnej). Geopolitycznie, największym mocarstwom posiadającym broń jądrową w okresie negocjacji Układu (pod koniec lat 60. XX w. były to USA, Chiny, ZSRR, Francja oraz Wielka Brytania) zależało na utrzymaniu „ekskluzywności klubu jądrowego”, natomiast dla państw nienuklearnych istotna była zgoda na wykorzystanie „korzyści z pokojowego zastosowania techniki jądrowej”. W celu zachowania tych założeń, ustanowiono dwa równoważne zakazy: na państwach nuklearnych, aby nie dokonywać transferu broni jądrowej „lub innych jądrowych urządzeń wybuchowych” do państw nienuklearnych (art. 1), natomiast na państwa nienuklearnych ciążył nakaz powstrzymywania się od prób nabycia takiego uzbrojenia (art. 2). W ten sposób miano zabezpieczyć stałą liczbę państw posiadających militarną technologię jądrową.
Na chwilę obecną tylko te państwa posiadają na stanie swoich flot okręty podwodne o napędzie atomowym. W Stanach Zjednoczonych są to okręty klasy Los Angeles, Ohio, Seawolf, Virginia, w Rosji są to m.in. okręty klasy Borei, Tajfun, Akula, Wielka Brytania: klasa Vanguard i Trafalgar, Francja: klasa Triomphant, swoje okręty posiadają także Chiny. Warto podkreślić, że od 2016 roku własny okręt podwodny o napędzie jądrowym posiada także indyjska marynarka wojenna (wcześniej leasingowała okręty podwodne z Rosji), ale jak już wspomniano wcześniej Indie nie są stroną Układu NPT. Szczegóły techniczne napędów jądrowych są nieznane: przyjmuje się jednak, że jednostki te wymagają wykorzystania wysoce wzbogaconego uranu z uwagi na znaczne obciążenie napędu wieloma zadaniami i potrzebą ograniczenia cykli wymiany paliwa. Poziom wzbogacenia paliwa jest znacznie wyższy niż w przypadku „pokojowych” reaktorów, osiągając poziom adekwatny potrzebom stworzenia broni jądrowej.
Zgodnie z art. 4 Układu, przyjęto ogólną zasadę o dopuszczalności prowadzenia „badań, produkcji i wykorzystania energii jądrowej dla celów pokojowych”. Jednocześnie dostrzeżono problem, że technologia jądrowa ma podwójne zastosowanie i wprowadzono rozwiązanie kontrolne w art. 3, jakim jest nadzór Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej (International Atomic Energy Agency; IAEA) nad tym, aby „nie dopuścić do przekształcenia energii jądrowej przeznaczonej dla celów pokojowych w broń jądrową lub inne jądrowe urządzenia wybuchowe”. Art. 4 ustalał, że zakres tej kontroli będzie ustalony w drodze obowiązkowego porozumienia pomiędzy państwami nienuklearnymi NPT a IAEA.
Wzbogacony uran
Patrząc wyłącznie literalnie na treść Układu, należy stwierdzić, że nie ma w nim żadnego postanowienia, które zakazywałoby państwom nuklearnym i nienuklearnym transferu technologii okrętu podwodnego z reaktorem atomowym jako źródłem napędu. Komentatorzy jednak podkreślają, że najważniejszym współcześnie aspektem proliferacji (nierozpowszechniania) jest powstrzymanie państw nienuklearnych od próby uzyskiwania materiałów niezbędnych do budowy broni jądrowej, zwłaszcza wzbogaconego uranu poprzez odpowiednie modyfikacje w dozwolonych programach wykorzystania energii atomowej.
Przykładem realizacji obaw społeczności międzynarodowej w tej mierze był udany test broni jądrowej przez Indie w 1974 roku („Uśmiechnięty Budda”), który unaocznił światu możliwość pozyskiwania niezbędnych izotopów w ramach programu elektrowni atomowych. Aktualnie nisko wzbogacony uran (ok. 4-5%) jest stosowany w większości reaktorów jądrowych na świecie produkujących energię. Są to wartość niewystarczające dla potrzeba wojskowych, a ponadto jest to proces poddany drobiazgowej międzynarodowej kontroli, gdzie pierwszorzędną rolę odgrywa nadzór IAEA. Agencja monitoruje i określa moment, w którym akumulacja materiału (zwłaszcza ilość produkowanego uranu 235 bądź plutonu 239) osiąga rozmiary niedozwolone z punktu widzenia zakazu posiadania przez państwo nienuklearne broni jądrowej. Produkowanie broni jądrowej wymaga zdecydowanie wyższego wzbogacenia poziomem izotopów U235 (ok. 80-90%) i przez to konieczne jest budowanie kosztownych instalacji w postaci wirówek, dyfuzorów bądź laserów. Jest to widoczna sugestia zamiaru pozyskania broni jądrowej przez dane państwo, co skutkuje często złożoną reakcją międzynarodową (tak jak w przypadku irańskiego programu jądrowego).
Istotny szczegół
Pomimo, że wszelka aktywność państw nienuklearnych polegająca na próbach uzyskania wysoce wzbogaconego uranu jest ściśle nadzorowana przez Międzynarodową Agencję Energii Atomowej w ramach tzw. safeguards – czyli porozumień zawieranych pomiędzy IAEA a państwem nienuklearnym (np. Polska zawarła takie porozumienie w 1973 roku, a Australia w 1974 roku), to umowy te zawierają istotne wyłączenie w zakresie przedmiotu nadzoru, ponieważ nie obejmują tzw. niezakazanej aktywności wojskowej (non- proscribed military activity). IAEA przyjmuje, że pewne typy aktywności jądrowej nie posiadają charakteru pokojowego, ale również nie przybierają postaci niedozwolonej w świetle Układu NPT. Słownik Agencji wprost określa, że przejawem takiego działania jest korzystanie z energii jądrowej jako źródła napędu okrętów wojennych i podwodnych. Za pozbawieniem międzynarodowej kontroli w tym względzie przeważa tajność i powody wagi bezpieczeństwa narodowego.
W konsekwencji, już przy okazji irańskiego kryzysu jądrowego wielu komentatorów podnosiło, że Układ NPT ma istotną „furtkę” prawną pozwalającą państwo nienuklearnym na uzyskanie broni jądrowej. Otóż pozyskując okręt podwodny z reaktorem jądrowym jako źródłem napędu, państwo nienuklearne uzyskuje uzasadnienie produkcji wysoko wzbogaconego uranu i to w stopniu niepodlegającym międzynarodowemu nadzorowi. W kontekście traktatu AUKUS może to oznaczać, że Australia będzie miała powody, by pozyskiwać wysoce wzbogacony uran na potrzeby własnych okrętów podwodnych poza kontrolą IAEA, co w znaczeniu technicznym jest przełomowym krokiem do produkcji broni jądrowej.
W ten sposób poprzez udostępnienie technologii niezakazanej wprost przepisami Układu NPT można pozwolić w sposób legalny państwu nienuklearnemu na produkcję najważniejszego komponentu niezbędnego do budowy broni jądrowej jakim jest wysoce wzbogacony uran i to bez międzynarodowego nadzoru. W tym kontekście warto zwrócić uwagę, że posługując się samą wykładnią językową, działania bloku AUKUS nie są naruszeniem Układu NPT, ale bez wątpienia, patrząc z perspektywy „przedmiotu i celu traktatu”, mogą być traktowane jako działanie szkodliwe z punktu widzenia zakazu rozpowszechnienia broni jądrowej. Okoliczności układu AUKUS w istocie w sposób wyraźny komunikują państwo nienuklearnym możliwość pozyskania broni jądrowej „bocznymi drzwiami” z wyłączeniem zasadniczej roli IAEA jako „strażnika” Układu NPT.
Mateusz Piątkowski – dr nauk prawnych, adwokat (Okręgowa Rada Adwokacka w Łodzi), adiunkt w Katedrze Prawa Międzynarodowego i Stosunków Międzynarodowych Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego. Stypendysta Chicago–Kent College of Law. Specjalista prawa konfliktów zbrojnych.
