Obalenie reżimu Baszara al-Asada w Syrii w wyniku ofensywy wspieranego przez Turcję Hajat Tahrir al-Szam (HTS) pozycjonuje Ankarę w centrum bliskowschodniej gry politycznej, gdzie jej rola międzynarodowa zauważalnie wzrosła. Tureccy decydenci chcą wykorzystać zaistniałe wydarzenia zarówno do wzmocnienia pozycji obozu rządzącego wewnątrz kraju, jak i pozycji państwa w regionie. Jednakże, Turcja jest mocarstwem regionalnym z równie wielkimi ograniczeniami, co ambicjami. Jednym z takich ograniczeń jest kwestia kurdyjska. W ostatnich tygodniach jesteśmy świadkami kolejnej próby rozwiązania tego problemu, a zmiana w Syrii otwiera Ankarze nowe możliwości.
Autor: Krystian Maras
Uwarunkowania wewnętrzne w Turcji
W obecnej sytuacji prawnej Recep Tayyip Erdoğan nie może wystartować w wyborach prezydenckich w 2028 roku. Znowelizowana w 2018 roku konstytucja wprowadza limit dwóch kadencji dla prezydenta. Jedynym prawnie usankcjonowanym rozwiązaniem tej sytuacji jest uchwalenie przez parlament postanowienia o ponownym przeprowadzeniu wyborów w drugiej kadencji urzędowania głowy państwa (w Turcji przeprowadza się połączone wybory prezydenckie i parlamentarne) lub zmiana konstytucji. Obóz rządzący na przełomie 2024 i 2025 roku nie dysponuje wymaganą do tych działań większością kwalifikowaną 3/5 ogólnej liczby parlamentarzystów. Takie działanie wymagałoby poparcia opozycji. Ewentualne wsparcie reprezentującej Kurdów Ludowej Partii Równości i Demokracji (DEM) umożliwiłoby zmianę konstytucji lub przyspieszone wybory. W konsekwencji, otworzyłoby to prezydentowi Erdoğanowi drogę do realizacji celów politycznych.
Stary-nowy proces pokojowy
Kwestia kurdyjska wysunęła się na pierwszy plan agendy politycznej Turcji w momencie, w którym Devlet Bahçeli – kluczowy ultranacjonalistyczny koalicjant prezydenta Erdoğana znany z ostrego kursu względem Kurdów – zaproponował, by Abdullah Öcalan (osadzony w tureckim więzieniu założyciel Partii Pracujących Kurdystanu – PKK – uznawanej przez Turcję, USA i UE za organizację terrorystyczną) przemówił w tureckim parlamencie, wzywając organizację do zakończenia walk z rządem w Ankarze, którą prowadzi od 1984 roku, rozbrojenia oraz samorozwiązania.
Następnego dnia po tej deklaracji, 23 października 2024 r., Abdullah Öcalan spotkał się ze swoją rodziną po 43 miesiącach – m.in. z bratankiem będącym parlamentarzystą DEM. Jednakże, tego samego dnia dwoje uzbrojonych członków PKK dokonało ataku terrorystycznego na siedzibę państwowej firmy przemysłu obronnego TUSAŞ w Ankarze, powodując 5 ofiar śmiertelnych i 22 osoby ranne. Była to próba storpedowania przez radykalny odłam PKK potencjalnie rozpoczynającego się procesu pokojowego, który zrodziłby podziały w środowisku kurdyjskim. Zamach potępił nieformalny lider partii DEM przebywający aktualnie w więzieniu – Selahattin Demirtaş – oraz sama partia.
W odpowiedzi na zamach terrorystyczny siły zbrojne Turcji przeprowadziły szereg uderzeń na cele powiązane z PKK w Syrii i Iraku. Rząd zintensyfikował również proces jednostkowego zastępowania wybranych w wyborach z marca 2024 roku przedstawicieli władz regionalnych komisarzami rządowymi[i]. Złożenia z urzędów i zatrzymania powiązanych z partią DEM polityków odbywały się na podstawie ich rzekomych powiązań z PKK.
Propozycja Bahçeliego wzbudziła plotki, jakoby w obozie władzy nastąpił rozłam na tle kwestii kurdyjskiej[ii]. Minister prezydenta Erdoğana prowadził akcję wprowadzania komisarzy rządowych, podczas gdy jego kluczowy koalicjant wykonywał szereg gestów w stronę Kurdów[iii]. Nie wydaje się to jednak prawdopodobne, ponieważ prezydent Erdoğan wyraził swoje wsparcie dla inicjatywy koalicjanta[iv]. Devlet Bahçeli zaproponował de facto wznowienie procesu pokojowego, który załamał się w 2015 roku, powodując erupcję kolejnej fazy konfliktu. Wtedy tureckie władze również próbowały zaangażować w rozmowy uwięzionego od 1999 roku założyciela PKK.
Zamach terrorystyczny z 23 października 2024 roku wstrzymał na jakiś czas proces rozpoczęty deklaracją parlamentarną Bahçeliego, lecz nie przeciął go całkowicie. Potwierdza to bezpośrednie spotkanie Öcalana z oficjalną delegacją partii DEM, które odbyło się za zgodą tureckiego ministerstwa sprawiedliwości 28 grudnia 2024 roku. Po spotkaniu partia DEM wystosowała komunikat, zawierający deklarację Abdullaha Öcalana, w której wyraził on gotowość do wzięcia udziału w nowym procesie pokojowym[v].
Kwestia kurdyjska w Syrii
W opisanej powyżej atmosferze i uwarunkowaniach wewnętrznych, Turcja była świadkiem błyskawicznej ofensywy na Damaszek wspieranego przez siebie ugrupowania Hajat Tahrir al-Szam (HTS) i obalenia Baszara al-Asada w dniu 8 grudnia 2024 roku. Tureckie władze zaprzeczały zaangażowaniu w wydarzenia w Syrii. Istnieją jednak źródła, według których Turcy wiedzieli o zbliżającym się wznowieniu konfliktu[vi].
Zmiana władzy w Syrii otwiera decydentom w Ankarze nowe możliwości rozegrania kwestii kurdyjskiej. Równolegle do ofensywy HTS w kierunku Damaszku, obserwowaliśmy ofensywę sił Syryjskiej Armii Narodowej (SNA), wspieranej z powietrza przez siły tureckie. Ostrze tej operacji wymierzone było w kurdyjskie Powszechne Jednostki Obrony (YPG). Są one głównym komponentem Syryjskich Sił Demokratycznych (SDF) – kluczowego regionalnego sojusznika USA w walce z Państwem Islamskim. Z tego powodu, USA zaangażowały się w działania mediacyjne między stronami[vii].
Podczas gdy walki w regionie przycichły, możemy obecnie zaobserwować twardą ofensywę dyplomatyczną Turcji przeciwko YPG i SDF. Zarówno prezydent Erdoğan, jak i jego minister spraw zagranicznych Hakan Fidan podkreślają, że w nowej Syrii nie ma miejsca dla YPG[viii], która zdaniem tureckich decydentów stanowi przedłużenie PKK. Jednocześnie naciskają na USA, by wycofały swoje wsparcie dla syryjskich Kurdów. Stany Zjednoczone posiadają na miejscu komponent wojskowy w liczbie 2 000 żołnierzy[ix]. Decydenci tureccy prognozują korzystne dla siebie zmiany związane z objęciem urzędu prezydenta USA przez Donalda Trumpa 20 stycznia 2025 roku. W swojej poprzedniej kadencji próbował on wycofać amerykańskich żołnierzy z Syrii, lecz spotkał się ze skutecznym oporem Kongresu. Nazwał on ofensywę HTS tureckim „nieprzyjazny przejęciem”, dostrzegając rolę i znaczenie Ankary w regionie, przypominając swoje dobre relacje z prezydentem Erdoğanem z poprzedniej kadencji[x].
Wnioski i perspektywy
Decydenci w Ankarze uważają, że kwestie bezpieczeństwa Turcji wykraczają poza granice państwa. Stąd wynika percepcja, według której problemy wewnętrzne można częściowo rozwiązać poprzez interwencje poza granicami państwa. Kwestia kurdyjska jest tutaj idealnym przykładem.
Poszukiwanie poparcia dla nowej konstytucji może być jednym z powodów otwarcia nowego procesu pokojowego z Kurdami. Podstawowym calem każdego polityka jest utrzymanie władzy. Polityka zagraniczna jest natomiast funkcją polityki wewnętrznej. Wydaje się, że priorytetem prezydenta Erdoğana na kadencję 2023-2028, oprócz zwalczenia głębokiego kryzysu gospodarczego, jest uchwalenie nowej konstytucji. Umożliwiłoby mu to ponowne kandydowanie na urząd głowy państwa. Dla Kurdów byłaby to szansa zdobycia palety praw i wolności oraz uzyskania statusu równoprawnych obywateli Turcji.
Celem Turcji w Syrii w kontekście kurdyjskim jest utrzymanie integralności terytorialnej Syrii, dzięki czemu Ankara dąży do uniemożliwienia powstania jakiejkolwiek formy autonomii, czy parapaństwa kurdyjskiego u swoich granic. Taka możliwość traktowana jest jako żywotne zagrożenie interesów bezpieczeństwa Turcji. Ponadto, dąży ona do rozbrojenia i wyeliminowania YPG/SDF, które uważa za przedłużenie organizacji terrorystycznej PKK.
Zmiana władzy w Syrii otwiera decydentom w Ankarze nowe możliwości rozegrania kwestii kurdyjskiej. Nie ulega wątpliwości, że w nowych uwarunkowaniach Turcja jest kluczowym graczem w Syrii. Należy pamiętać, że Hajat Tahrir al-Szam (HTS) posiada bardzo bliskie związki z Ankarą. Nie jest jednak całkowicie podporządkowany Turcji. Przywódca HTS Ahmed al-Sharaa zapowiedział już, że wszystkie uzbrojone grupy w Syrii mają przejść pod dowództwo ministerstwa obrony. Podkreślił również, że nowy rząd nie zezwoli PKK na działalność w Syrii, co leży w interesie Turcji. Jednocześnie podkreśla on konieczność zachowania cennego – i kruchego – pokoju. Jego podstawowym celem jest doprowadzenie do zniesienia sankcji ekonomicznych na Syrię i zyskania międzynarodowej legitymacji. W konsekwencji, nie wydaje się, żeby nowy rząd w Damaszku zamierzał brać udział w ewentualnej operacji militarnej przeciwko YPG/SDF. Zwłaszcza dopóki YPG/SDF cieszą się wsparciem amerykańskim.
Przyszłość SDF w Syrii zależy również w dużej mierze od aktorów zewnętrznych. Istnieje prawdopodobieństwo, że Donald Trump będzie chciał wycofać amerykańskich żołnierzy z Syrii i obdarzyć Turcję odpowiedzialnością za środowisko bezpieczeństwa w regionie. Kluczowym zagadnieniem jest utrzymanie kontroli nad więzieniami, nadzorowanymi obecnie przez SDF, w których przebywa 9 tysięcy bojowników Państwa Islamskiego (ISIS) oraz zapobiegnięcie jego odrodzeniu. Zamach terrorystyczny w Nowym Orleanie z 1 stycznia 2025 roku przypomniał Amerykanom o wciąż tlącym się zagrożeniu. Turcja może przejąć ciężar kontrowania ISIS w zamian za wycofanie amerykańskich kontyngentów, czy wsparcia dla SDF[xi]. Drugim ważnym aktorem w kontekście syryjskim jest Izrael. Po upadku władzy Assada jego wojska zajęły strefę zdemilitaryzowaną oraz górę Mount Hermon przy granicy izraelsko-syryjskiej. Ponadto, władze Izraela utrzymują kontakty z SDF i mogą lobbować w Waszyngtonie przeciw wycofaniu amerykańskich wojsk z Syrii. Prawdopodobna jest dalsza eskalacja, napiętych już przez wojnę w Gazie, stosunków turecko-izraelskich na tym tle.
Warta rozważenia jest dalsza turecka akcja militarna w północno-wschodniej Syrii skierowana przeciwko YPG/SDF. Obecnie, spowodowałaby ona wysokie koszty polityczne, jednak Turcy niejednokrotnie pokazali, że są w stanie je ponosić (czego koronnym przykładem jest zakup rosyjskich systemów przeciwlotniczych S-400). Tym bardziej, że w Ankarze panuje poczucie wyjątkowego momentu historycznego. Prawdopodobieństwo tego scenariusza wzrośnie w wypadku wycofania wojsk amerykańskich z Syrii.
Krystian Maras – doktorant w Szkole Doktorskiej UŁ, przewodniczący Studencko-doktoranckiego Koła Naukowego Politologów PolitikON, WSMiP UŁ, współpracownik Instytutu Badań nad Turcją
[i] Działo się to głównie na obszarach południowo-wschodniej Turcji, w większości zamieszkałych przez Kurdów. W chwili pisania artykułu liczba odwołanych burmistrzów wynosi 8 (6 z DEM oraz 2 z CHP, wśród których znalazł się zarządca jednej z dzielnic Stambułu). Kalendarium wydarzeń: 05.06.2024 – Hakkari; 31.10.2024 – dzielnica Esenyurt w Stambule; 4.11.2024 – Mardin, Batman, Halfeti w prowincji Şanlıurfa; 22.11.2024 – Dersim, Ovacık w prowincji Dersim oraz 29.11.2024 – Bahçesaray w prowincji Van. Duvar English, Turkish gov’t appoints trustee to replace another pro-Kurdish Party mayor, https://www.duvarenglish.com/turkish-govt-appoints-trustee-to-replace-another-pro-kurdish-party-mayor-news-65327, (28.12.2024).
[ii] A. Zaman, Are Turkey’s Erdogan and his nationalist ally about to fall out over Kurds?, https://www.al-monitor.com/originals/2024/11/are-turkeys-erdogan-and-his-nationalist-ally-about-fall-out-over-kurds?utm_source=pocket_shared, (29.12.2024).
[iii] Hurriyet Daily News, Handshake with DEM Party shows 'national unity’: Bahçeli, https://www.hurriyetdailynews.com/handshake-with-dem-party-shows-national-unity-bahceli-201341, (28.12.2024). Hurriyet Daily News, MHP leader calls for immediate talks between DEM Party, PKK leader, https://www.hurriyetdailynews.com/mhp-leader-calls-for-immediate-talks-between-dem-party-pkk-leader-203005?utm_source=pocket_shared, (28.12.2024). Yetkin Report, “Hun be xer Hatîn”: How three words signal Türkiye’s Kurdish policy shift, https://yetkinreport.com/en/2024/12/19/hun-be-xer-hatin-how-three-words-signal-turkiyes-kurdish-policy-shift/, (28.12.2024).
[iv] Hurriyet Daily News, Erdoğan: Seize ‘historic opportunity’ for unity, https://www.hurriyetdailynews.com/erdogan-underpins-historic-opportunity-to-resolve-kurdish-issue-202094, (29.12.2024).
[v] Turkiye Today, DEM Party terrorist ringleader’s visit concludes with potential disarmament talks, https://www.turkiyetoday.com/turkiye/dem-party-terrorist-ringleaders-visit-concludes-with-potential-disarmament-talks-98774/, (29.12.2024).
[vi] Duvar Englsh, Syrian rebels reportedly told Turkey about attack plan six months ago, https://www.duvarenglish.com/syrian-rebels-reportedly-told-turkey-about-attack-plan-six-months-ago-news-65364, (28.12.2024). R. Michaelson, ’Ankara is getting what it wants’: how Erdoğan’s balancing act in Syria paid off, https://www.theguardian.com/world/2024/dec/17/ankara-is-getting-what-it-wants-how-erdogans-balancing-act-in-syria-paid-off, (28.12.2024).
[vii] Duvar English, Ceasefire between Turkey and US-backed SDF in northern Syria holds: Pentagon, https://www.duvarenglish.com/ceasefire-between-turkey-and-us-backed-sdf-in-northern-syria-holds-pentagon-news-65466, (01.01.2025). A. Zaman, J. Szuba, Syria’s Kurds withdraw from Manbij following US ultimatum, https://www.al-monitor.com/originals/2024/12/syrias-kurds-withdraw-manbij-following-us-ultimatum, (29.12.2024). A. Zaman, US envoy works to reconcile rival Kurds in Syria as Turkey masses forces near Kobani, https://www.al-monitor.com/originals/2024/12/us-envoy-works-reconcile-rival-kurds-syria-turkey-masses-forces-near-kobani, (29.12.2024). Agence France-Presse, Syria Kurdish leader proposes 'demilitarised zone’ in northern town, https://www.al-monitor.com/originals/2024/12/syria-kurdish-leader-proposes-demilitarised-zone-northern-town, (29.12.2024).
[viii] Reuters, Kurdish militia in Syria will be buried if they do not lay down arms, Turkey’s Erdogan says, https://www.reuters.com/world/middle-east/kurdish-militia-syria-will-be-buried-if-they-do-not-lay-down-arms-turkeys-2024-12-25/, (29.12.2024). E. Akin, Turkey’s Erdogan says end near for PKK, Syrian offshoots, https://www.al-monitor.com/originals/2024/12/turkeys-erdogan-says-end-near-pkk-syrian-offshoots, (29.12.2024). T. Gumrukcu, Turkish foreign minister says no room for Kurdish militants in Syria’s future, https://www.reuters.com/world/middle-east/turkeys-foreign-minister-meets-hts-leader-damascus-ankara-says-2024-12-22/, (29.12.2024). Rudaw, Turkey’s FM says Kurdish forces ‘cannot be allowed to shelter in Syria’, https://manage.rudaw.net/english/world/281220243, (29.12.2024).
[ix] J. Szuba, Pentagon says 2,000 US troops in Syria, not 900, https://www.al-monitor.com/originals/2024/12/pentagon-says-2000-us-troops-syria-not-900, (29.12.2024).
[x] Agence France-Presse, Trump calls rebel victory in Syria 'unfriendly takeover’ by Turkey, https://www.al-monitor.com/originals/2024/12/trump-calls-rebel-victory-syria-unfriendly-takeover-turkey, (29.12.2024).
[xi] C. P. Clarke, As resurgent ISIS exploits Syria’s void, will Trump cede fight to Turkey?, https://www.al-monitor.com/originals/2024/12/resurgent-isis-exploits-syrias-void-will-trump-cede-fight-turkey (29.12.2024).
