Człowiek jest niezdolny do podjęcia działań bez motywacji. Każdy nawet najgorszy czyn potrzebuje racjonalnego uzasadnienia w świadomości wykonawcy i zezwolenia swobodnej woli. Nie wspominając o wadze motywu dla kwalifikowania działania lub powstrzymania się od działania w ściganiu karnym przestępstw. Nie są tu wyjątkiem warunki toczącej się wojny moskowii przeciwko Ukrainie. W jej trakcie ilość tak egzystencjalnego zła, jak i konkretnych przestępstw, łącznie z ludobójstwem, dokonywanych przez moskali mogą wprowadzać w błędne postrzeganie ich jako potoku nieuzasadnionej nienawiści i przemocy w szale emocji, które w nieznany sposób są wywołane u sprawcy w warunkach wojennej codzienności. Wrażenie to może być również nasilone przez wizerunek medialny ze strefy działań wojennych, w związku z którymi doniesienia o zbrodniach stają się codziennością pozbawiającą odbiorcę zrozumienia pierwszej przyczyny przemocy i odpowiedzi na pytanie, dlaczego moskale są złem wcielonym?
Autor: Witalij Mazurenko
W celu ostatecznej dehumanizacji moskali i podsumowania ich narodowego etosu została sformułowana ideologia raszyzmu utworzona na podstawie koncepcji russkowo mira (rosyjskiego świata) zaproponowanej pod koniec lat 90. XX wieku przez Piotra Szczedrowickiego, dalej rozwiniętej przez Marata Gelmana oraz Gleba Pawłowskiego. Ostateczny jej kształt nadał Aleksandr Dugin, łącząc ją z metafizycznym podłożem moskiewskiej prawosławnej tradycji.
2 maja 2023 roku Rada Najwyższa Ukrainy (RNU) przyjęła oświadczenie o zdefiniowaniu istniejącego w Federacji Rosyjskiej reżimu politycznego jako raszyzmu (ruscizm – termin ustalony w anglojęzycznej wersji – przyp. red. WM) i potępienie jego ideologicznych podstaw oraz praktyk społecznych jako totalitarnych, a także mizantropijnych. Encyklopedia Britannica określa ideologię jako formę filozofii społecznej lub politycznej, w której elementy praktyczne są równie ważne jak teoretyczne. Jest to system idei, który aspiruje zarówno do wyjaśniania świata, jak i do jego zmiany. Takie posunięcie się ukraińskiego ustawodawcy jest pierwszą próbą legalnego zdefiniowania ideologii, w imię której moskale dokonują wyboru na rzecz popełnienia ludobójstwa, zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości w sensie praktycznej realizacji ideologii raszyzmu. Elementy teoretyczne determinujące raszyzm w Oświadczeniu RNU to tradycje rosyjskiego szowinizmu i imperializmu, praktyki reżimu komunistycznego ZSRR i narodowego socjalizmu.
Legalna definicja raszyzmu pozwala na uzasadnienie motywu przy realizacji wymiaru sprawiedliwości dla zbrodniarzy wojennych i cywilnych ze strony federacji rosyjskiej. Do odpowiedzialności karnej międzynarodowej i krajowej mogą być pociągnięci nie tylko wykonawcy, ale i uczestnicy całych systemów „wertykali władzy”, jak to określa się w moskowii, z motywem uczestnictwa i wspierania owej ideologii przez udział w rządowych, jak i prywatnych organizacjach działających na rzecz raszyzmu. Dalsze uznanie reżimu politycznego federacji rosyjskiej nie tylko za terrorystyczny, ale i zbrodniczy, czyni wszystkich lojalnych obywateli tego kraju współodpowiedzialnymi za jego działania.
Oświadczenie mieści 11 cech definicji raszyzmu. Szczególną uwagę chcę zwrócić na piątą cechę: wykorzystywanie w celu realizacji ekspansjonistycznej polityki państwa praktyki szerzenia wśród innych narodów rosyjskich języka i kultury, rosyjskiej prawosławnej cerkwi, mediów, politycznych i społecznych instytucji, propagandy idei russkowo mira. Jeśli z wpływem kulturowym, medialnym i instytucyjnym jest stosunkowo łatwiej walczyć za pomocą narzędzi prawnych w państwach demokratycznych, to z moskiewskim kościołem przychodzi to o wiele trudniej. Gdyż w sekularnym społeczeństwie religia staje się domeną przestrzeni prywatnej, to i wyeliminowanie szkodliwego wpływu religijnej organizacji zajmującej się propagandą ideologii wrogiego państwa staje się utrudnione dla odpowiednich służb i wymiaru sprawiedliwości.
Rosyjska prawosławna cerkiew oficjalnie dołączyła koncepcję russkowo mira w trakcie soboru 2011 roku do swojej doktryny społecznej. Faktycznie ideologia raszyzmu zastąpiła w niej doktrynę wiary, „ozdobiwszy” ideologię raszyzmu otoczką religijnej terminologii w połączeniu z metafizyczną wiarą, trudną do usunięcia z jej nosiciela, pozbawia poczucia jakiej kolwiek odpowiedzialności za dokonane przestępstwa w jej imię. Chociaż same zjawisko ideologii powstało po Rewolucji Francuskiej i było nacechowane antyreligijnością, próbując nadać sens światopoglądowi człowieka pozbawionego wiary. A dalsze nurty ideologiczne jeśli i nie zaprzeczały istnienia religii w społeczeństwie, to przynajmniej nie zawierały elementu istniejących wyznań jako swojej integralnej części. W zamian za to w raszyzmie utworzyło się swoiste postmoderne połączenie wiary z ideologią. A cerkiew w moskowii zastąpiła lukę ideologicznej instytycji po upadku komunizmu.
W Ukrainie działanie propagandowe rosyjskiej prawosławnej cerkwi nosiło do niedawna masowy charakter. Faktyczne działania ścigania owej wywrotowej działalności nosiło epizodyczny charakter, przede wszystkim w kontekście wysiłku państwa w celu otrzymania tomosu o autokefalię przez Prawosławny Kościół Ukrainy w latach 2018–2019.
Dopiero po rozpoczęciu przez moskowię pełnoskalowej inwazji na Ukrainę, w listopadzie 2022 roku odbywały się przeszukiwania na terytoriach religijnych i administracyjnych budynków rpc w Ukrainie. Działania śledcze zostały podjęte w trakcie prowadzenia śledztw o podejrzenie w sprawach o kolaborację i zdradę państwa, po licznych przypadkach kolaboracji duchowieństwa rpc w Ukrainie na terenach okupowanych oraz informowaniu wojsk agresora o przemieszczaniu się Sił Obrony Ukrainy na linii frontu. Najbardziej znany przykład kolaboracji – metropolita Izumski Jelisej, który uciekł po deokupacji rejonów obwodu charkowskiego do federacji rosyjskiej, ale wciąż nie został odwołany ze swego stanowiska przez synod rpc w Ukrainie. W grudniu 2022 roku Rada Narodowego Bezpieczeństwa Ukrainy nałożyła sankcję na 17 osób związanych z rosyjską prawosławną cerkwią w Ukrainie.
W 2023 roku władze Ukrainy nie przedłużyły najmu pomieszczeń największej prawosławnej świątyni Ławry Kijowsko-Peczerskiej, którego termin dla rosyjskiej prawosławnej cerkwii w Ukrainie upłynął 29 marca. Ale owe pomieszczenia nie zostały opuszczone przez jej zwolenników. Za brakiem skutecznych narzędzi prawnych w sekularnym państwie władze Ukrainy zajęły pozycję braku eskalacji konfliktu i stopniowego zwrotu własnej nieruchomości. Towarzyszy temu medialne wyświetlenie przebiegu wydarzeń. Niestety nie zawsze ze zrozumieniem komentatorów na zachód od ukraińskiej granicy. Kremlowski aparat propagandowy stara się wysunąć tezę o naruszeniu wolności sumienia w Ukrainie. Tradycyjnie propagandowa interpretacja mija się z prawdą, gdyż władze Ukrainy walczą z rosyjską prawosławną cerkwią na swoim terytorium w sposób ograniczenia możliwości majątkowych związanych z nią osób prawnych (parafii), a nie prześladowania jej zwolenników, poza przypadkami ścigania podejrzanych w popełnieniu przestępstw przeciwko bezpieczeństwu narodowemu.
7 lutego 2023 roku powstał projekt ustawy o zakazie moskiewskiego patriarchatu na terytorium Ukrainy. W ten sposób ustawodawca próbuje usunąć lukę prawną, nie naruszając swobody sumienia. Konstytucja Ukrainy w cz. 1 i 2 art. 35 określa: Każdy ma prawo na swobodę światopoglądu i wyznania. Prawo to obejmuje wolność praktykowania dowolnej religii lub nie praktykowania żadnej religii, prowadzenia indywidualnych lub zbiorowych kultów religijnych i obrzędów rytualnych, swobodnego prowadzenia działalności religijnej. Wykonywanie tego prawa może być ograniczone przez ustawę jedynie w interesie ochrony porządku publicznego, zdrowia i moralności ludności lub ochrony praw i wolności innych osób. Zakaz organizacji religijnej nie może być odbierany w tej sytuacji jako naruszenie prawa człowieka, ale jedynie jako środek zapobiegawczy dywersyjnym działaniom państwa agresora w osobie struktur rpc. W warunkach istnienia Prawosławnej Cerkwi Ukrainy każda osoba wyznająca prawosławie ma możliwość swobodnego wyznawania i praktykowania wiary bez ryzyka naruszenia prawa do życia, gdyż działania przeciwko Ukrainie na rzecz agresora, udział w organizacji z nim związanej na terytorium kraju, w warunkach wojny grozi w samo sedno tego podstawowego prawa. I oficjalne uznanie raszyzmu za zbrodniczą ideologię, a rosyjską prawosławną cerkiew za narzędzie jej szerzenia daje dodatkową przesłankę prawną dla zakaza jej struktur w Ukrainie.
Omówiona aktywność prawna Ukrainy w zwalczaniu ideologii raszyzmu i jednego z głównych narzędzi jego szerzenia – rosyjskiej prawosławnej cerkwii – daje podstawy dla pewnego optymizmu, że te inicjatywy zostaną przeanalizowane i wdrożone przez partnerów Ukrainy w gronie państw zachodnich. Zwłaszcza w Polsce, gdzie wpływ rosyjskiej prawosławnej cerkwii na Polski Autokefaliczny Koścół Prawosławny pozostaje istotny. Co jest jednym z czołowych wyzwań w sferze bezpieczeństwa narodowego.
Witalij Mazurenko – zastępca redaktora naczelnego portalu „Obserwator Międzynarodowy”, prawnik, dziennikarz, doktorant na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Pochodzi z Odeszczyzny.
