Abdullah Öcalan, przebywający od 1999 roku w tureckim więzieniu założyciel Partii Pracujących Kurdystanu (PKK) uznawanej przez Turcję, UE i USA za organizację terrorystyczną, wezwał 27 lutego 2025 roku ugrupowanie do zaprzestania walki zbrojnej i rozwiązania. Bez wątpienia jest to historyczny moment w dziejach Republiki Turcji. Jak do tego doszło, w jaki sposób zareagowała Turcja i środowisko międzynarodowe oraz jakich możemy się spodziewać dalszych kroków?
Autor: Krystian Maras
Jak do tego doszło?
Kluczowy ultranacjonalistyczny koalicjant prezydenta Recepa Tayyipa Erdoğana, znany z ostrego kursu względem Kurdów – Devlet Bahçeli – 22 października 2024 roku z mównicy tureckiego parlamentu zaproponował, by Abdullah Öcalan przemówił w tureckim parlamencie, wzywając Partię Pracujących Kurdystanu (PKK) do rozbrojenia, samorozwiązania i zakończenia walk z rządem w Ankarze, którą prowadzi od 1984 roku. Deklaracja ta wywołała poruszenie w tureckich mediach. Spowodowała nawet plotki o możliwym rozłamie w koalicji rządzącej, które przeciął sam prezydent Erdoğan nazywając pomysł koalicjanta „historyczną możliwością”.
W następnych tygodniach w tureckiej polityce działy się rzeczy nadzwyczajne. Przedstawiciele prokurdyjskiej Ludowej Partii Równości i Demokracji (DEM) – zwani od wyspy, na której znajduje się więzienie, w którym przebywa Abdullah Öcalan – „delegacją z İmralı” odwiedzili założyciela PKK trzykrotnie[i]. Ostatnia wizyta, która odbyła się 27 lutego 2025 roku, zaowocowała wezwaniem Öcalana do zaprzestania walki zbrojnej i rozwiązania. W międzyczasie delegacja z İmralı odbyła szereg spotkań z przedstawicielami tureckich partii politycznych – zarówno tworzących koalicję rządową, jak i opozycję. Spotkań odmówiły silnie nacjonalistyczne partie, jak np. Partia İYİ z liderem Müsavatem Dervişoğlu na czele. Co więcej, delegaci partii DEM odbyli również podróż do irackiego Regionu Autonomicznego Kurdystanu, gdzie spotkali się z przedstawicielami rodu Barzanich i Talabanich.
Odezwa zatytułowana „Wezwanie do Pokoju i Demokratycznego Społeczeństwa” została odczytana przez delegację z İmralı 27 lutego 2025 roku w hotelu Elit World Taksim w Stambule podczas konferencji prasowej. Zaprezentowano wersję w językach kurdyjskim, tureckim, angielskim oraz arabskim. Założyciel PKK wskazał na przyczyny powstania organizacji (1978 rok), jego ideologiczne korzenie, otoczenie międzynarodowe i wewnętrzne Turcji. Wskazał na konieczność współpracy turecko-kurdyjskiej, potrzebę demokratycznego konsensusu. Podkreślił historyczny moment, w którym poparcie dla procesu pokojowego wyrazili Devlet Bahçeli i prezydent Recep Tayyip Erdoğan. Kluczowe sformułowanie brzmi: „należy dobrowolnie zwołać kongres i podjąć decyzję; wszystkie grupy muszą złożyć broń, a PKK musi się rozwiązać”[ii].
Reakcje kluczowych aktorów
Przedstawiciele tureckich partii politycznych nie prezentują spójnego stanowiska wobec nowego kurdyjskiego otwarcia. Prezydent Recep Tayyip Erdoğan 28 lutego podziękował Devletowi Bahçeliemu za zainicjowanie procesu, wskazując na historyczną okazję do stworzenia „Turcji wolnej od terroru”. Kilka dni później zastrzegł, że „żelazna pięść Turcji” jest gotowa na scenariusz, w którym PKK nie złoży broni. Jednocześnie, minister spraw zagranicznych Hakan Fidan ponowił wezwanie o zaprzestaniu współpracy USA z PKK (mając na myśli Kurdów syryjskich z YPG/SDF, których Turcy uznają za przedłużenie PKK). Özgur Özel i Ekrem İmamoğlu z Republikańskiej Partii Ludowej (CHP) i Ahmet Davutoğlu z Partii Przyszłości (Gelecek) popierają proces nowego otwarcia, lecz wskazują Wielkie Zgromadzenie Narodowe Turcji jako gremium, w ramach którego powinien się on rozgrywać. Wskazują oni na konieczność przestrzegania zasad demokratycznych i wzywają do transparentnego procesu. Postulat ten popiera również Ali Babacan – lider opozycyjnej partii DEVA. Müsavat Dervişoğlu z kolei, lider nacjonalistycznej Partii İYİ, stanowczo sprzeciwia się rozmowom z terrorystami i kreowania „zabójcy dzieci na gołębia pokoju”. Podobnie wydarzenia ostatnich tygodni oceniają przedstawiciele prawicowej Partii Zwycięstwa. Müsavat Dervişoğlu wprost powiedział, że działania wobec Kurdów mają na celu zagwarantowanie Erdoğanowi „dożywotniej” prezydencji[iii].
Mazloum Abdi, głównodowodzący Syryjskich Sił Demokratycznych (SDF) kontrolujących północno-wschodnią część Syrii (tzw. Rożawę), ocenił wezwanie Abdullaha Öcalana jako historyczne. Jednocześnie zadeklarował, że nie obejmuje ono sił znajdujących się pod jego dowództwem, ponieważ SDF nie stanowią syryjskiego odłamu PKK (co podkreślają Turcy). Wskazał również, że pokój między Turcją a PKK spowoduje wytrącenie Turkom z ręki uzasadnienia dla operacji militarnych w północnej Syrii[iv]. W irackim Regionie Autonomicznym Kurdystanu natomiast, odezwa Öcalana spotkała się z jednoznacznym poparciem kluczowych rodów Barzanich oraz Talabanich jako poważny krok w stronę pokoju[v]. Partia Pracujących Kurdystanu, której siedziba znajduje się w irackich górach Qandil, w odpowiedzi na wezwanie Öcalana ogłosiła 1 marca 2025 roku zawieszenie broni z Turcją. Jednocześnie, PKK stawia pewne warunki dla kontynuowania rozmów pokojowych. Wśród nich znajduje się postulat poluzowania restrykcji w kontakcie ze światem zewnętrznym dla Abdullaha Öcalana, by ten mógł przewodniczyć procesowi po stronie organizacji[vi]. Jak dotąd brak odpowiedzi strony tureckiej w tej sprawie. Społeczność kurdyjska w regionie jest natomiast podzielona, można zauważyć zarówno nadzieję na pokój, jak i sceptycyzm wobec prowadzonych negocjacji. Dominuje uczucie niepewności co do przyszłości[vii].
Wnioski i perspektywy
Poszukiwanie poparcia dla nowej konstytucji jest jednym z powodów otwarcia nowego procesu pokojowego z Kurdami. Podstawowym calem każdego polityka jest utrzymanie władzy. Uchwalenie nowej konstytucji umożliwiłoby ponowne kandydowanie Recepa Tayyipa Erdoğana na urząd głowy państwa. Obóz rządzący na początku 2025 roku nie dysponuje wymaganą do tego większością kwalifikowaną 3/5 ogólnej liczby deputowanych. Konieczne jest poparcie opozycji. Dla Kurdów byłaby to szansa zdobycia palety praw i wolności oraz uzyskania statusu równoprawnych obywateli Turcji, co spełniałoby warunek politycznego porozumienia w zamian za zakończenie działalności PKK. W przypadku braku porozumienia w sprawie nowej konstytucji, rząd turecki obierze kurs na przyspieszone wybory parlamentarne i prezydenckie w 2027 roku. Do tego działania również potrzebne jest poparcie opozycji. Rozwiązanie to pozostaje w zgodzie z obecnymi zapisami konstytucji i pozwoliłoby wystartować w kolejnych wyborach Recepowi Tayyipowi Erdoğanowi (lecz tylko na jedną kadencję). Jednocześnie, nie mamy żadnych informacji na temat tego, co właściwie tureccy Kurdowie mieliby dostać w zamian lub jaki byłby status byłych bojowników PKK.
Na kontynuowanie procesu nowego otwarcia z Kurdami miał wpływ rozwój sytuacji w regionie, a w szczególności zmiana władzy w Syrii i gruntowne osłabienie Iranu. W Syrii organizacja Hajat Tahrir al-Szam wspierana przez Turcję obaliła Baszara al-Asada, stwarzając perspektywę na stabilizację kraju. Potencjalne rozwiązanie PKK i pozbycie się jej członków z regionu Rożawy może ułatwić rozmowy syryjskich Kurdów z nowym rządem w Damaszku. Jednocześnie wpływy Iranu w regionie uległy poważnym ograniczeniom, w wyniku działań zbrojnych podjętych przez Izrael w odpowiedzi na atak terrorystyczny Hamasu z października 2023 roku. Izrael skutecznie zneutralizował Hamas w Strefie Gazy, Hezbollah w Libanie oraz dokonał szeregu ataków na przywódców wrogich organizacji również na terytorium Iranu. Irańska „oś oporu” została upokorzona i wyraźnie osłabiona, a jej wpływy w regionie ograniczone, co otwiera okienko możliwości innym aktorom. W wyniku potencjalnego rozwiązania PKK stosunki turecko-irackie mogą ulec intensyfikacji.
Szybka i pozytywna odpowiedź PKK na wezwanie Öcalana wskazuje, że po 26 latach spędzonych w więzieniu nadal cieszy się on szacunkiem wśród liderów organizacji. Należy jednak pamiętać, że rozłam w PKK na radykałów i chcących skorzystać z okazji do złożenia broni jest możliwym scenariuszem. Radykalny odłam PKK spróbował już raz storpedować rozpoczynający się proces pokojowy, dokonując zamachu terrorystycznego na siedzibę państwowej firmy przemysłu obronnego TUSAŞ w Ankarze, którego efektem było 5 ofiar śmiertelnych i 22 osoby ranne (następnego dnia po propozycji Bahçeliego, od której rozpoczął się nowy proces pokojowy). Nie ma pewności, czy te nastroje zostały definitywnie spacyfikowane przez przywódców PKK, którzy jak pokazuje rozwój wydarzeń, są chętni podtrzymać rozpoczęty proces pokojowy.
Wezwanie Öcalana z 27 lutego 2025 roku stanowi początek procesu, którego zakończenie ciężko prognozować. Każda prowokacja lub incydent może posłużyć jako iskra, która na nowo podpali region, analogicznie do sytuacji z 2015 roku gdy załamaniu uległy poprzednie negocjacje[viii].
Standardy demokratyczne w Turcji nie uległy polepszeniu, ciężko więc zakładać, że władza jest gotowa na daleko idące ustępstwa wobec Kurdów. Podczas, gdy Abdullah Öcalan wskazał na konieczność poszukiwania demokratycznego konsensusu, a proces nowego otwarcia z Kurdami nabierał tempa, rząd w Ankarze zintensyfikował proces jednostkowego zastępowania wybranych w wyborach z marca 2024 roku przedstawicieli władz regionalnych komisarzami rządowymi[ix]. Co więcej, w ostatnich tygodniach obserwujemy również brutalną rozprawę z dziennikarzami, celebrytami i politykami różnych opcji, w tym kolejne oskarżenia prokuratorskie wobec Ekrema İmamoğlu (burmistrza Stambułu z ramienia CHP) – jednego z najgroźniejszych kontrkandydatów prezydenta Erdoğana[x].
Warto również pamiętać, że prezydent Recep Tayyip Erdoğan wyraźnie dystansował się od podejmowanych działań, wskazując na Devleta Bahçeliego jako głównego inicjatora procesu. Jednocześnie nie oznacza to, że wydarzenia minionych miesięcy nie są przez niego aprobowane, czy sterowane. Prawdopodobnie chce on uniknąć odpowiedzialności politycznej w przypadku ewentualnego załamania się rozmów.
W ramach podsumowania, warto przyjrzeć się temu, co w temacie zakończenia działalności organizacji terrorystycznych mówią badania naukowe. Charles Townshend wskazuje, że spośród 268 grup tego typu działających w latach 1968-2006: 43% z nich weszło do polityki, 40% zlikwidowano dzięki akcjom policyjnym, 10% odniosło zwycięstwo, a 7% z nich zniszczono w wyniku akcji militarnych[xi]. Rząd turecki na przestrzeni ostatnich lat doprowadził do skutecznego wyparcia PKK ze swojego terytorium za pośrednictwem akcji militarnych i policyjnych. Trudno jednak takimi działaniami doprowadzić do całkowitej anihilacji organizacji terrorystycznej, zwłaszcza w niedostępnych, górzystych regionach południowo-wschodniej Turcji. Biorąc pod uwagę przywołane badanie i sytuację w regionie, zakładam, że skuteczne zakończenie kwestii kurdyjskiej w Turcji wymaga jakiegoś rozwiązania politycznego oraz powiązanych z nim zmian w prawie krajowym.
**********
Link do pełnego tekstu oświadczenia Abdullaha Öcalana: https://x.com/ragipsoylu/status/1895120510109000176.
Krystian Maras – doktorant w Szkole Doktorskiej UŁ, przewodniczący Studencko-doktoranckiego Koła Naukowego Politologów PolitikON, WSMiP UŁ, współpracownik Instytutu Badań nad Turcją
[i] Terminy wizyt delegacji z İmralı u Abdullaha Öcalana: 23 października 2024 roku, 28 grudnia 2024 roku oraz 27 lutego 2025 roku.
[ii] Pełna treść wezwania Abdullaha Öcalana: https://x.com/ragipsoylu/status/1895120510109000176, (02.03.2025).
[iii]Hürriyet Daily News, Fidan calls on US to end support for PKK, https://www.hurriyetdailynews.com/fidan-calls-on-us-to-end-support-for-pkk-206350?utm_source=pocket_shared, (01.03.2025). Türkiye Today, PKK ringleader Ocalan calls for disarmament, but how did Türkiye’s opposition react?, https://www.turkiyetoday.com/turkiye/pkk-ringleader-ocalan-calls-for-disarmament-but-how-did-turkiyes-opposition-react-125193/?utm_source=pocket_saves, (01.03.2025). Türkiye Today, How Turkish media covered Ocalan’s historic call for PKK terrorist group dissolution?, https://www.turkiyetoday.com/turkiye/how-turkish-media-covered-ocalans-historic-call-for-pkk-terrorsit-group-dissolution-125310/?utm_source=pocket_saves, (01.03.2025). Düvar English, Turkish opposition points to parliament for resolving Kurdish issue following Ocalan’s call, https://www.duvarenglish.com/turkish-opposition-points-to-parliament-for-resolving-kurdish-issue-following-ocalans-call-news-65731, (01.03.2025). Türkiye Today, Turkiye’s iron fist ready if PKK terror group doesn’t disband: Erdogan, https://www.turkiyetoday.com/turkiye/turkiyes-iron-fist-ready-if-pkk-terror-group-doesnt-disband-erdogan-126070/, (02.03.2025).
[iv] Düvar English, SDF says Ocalan’s call not related to us in Syria, https://www.duvarenglish.com/sdf-says-ocalans-call-not-related-to-us-in-syria-news-65733, (01.03.2025). Bianet, Syrian kurdish leaders respond to Ocalan’s call, https://bianet.org/haber/syrian-kurdish-leaders-respond-to-ocalan-s-call-305000, (01.03.2025).
[v] The Ne Arab, Iraqi Kurdistan president welcomes Ocalan call PKK disarm, https://www.newarab.com/news/iraqi-kurdistan-president-welcomes-ocalan-call-pkk-disarm?utm_source=pocket_shared, (01.03.2025).The New Arab, Iraqi Kurdish groups support Ocalan’s PKK disarmament, https://www.newarab.com/news/iraqi-kurdish-groups-support-ocalans-pkk-disarmament-call?utm_source=pocket_shared, (01.03.2025).
[vi] The New Arab, PKK declares ceasefire after 40 years armed struggle, https://www.newarab.com/news/pkk-declares-ceasefire-turkey-after-40-years-armed-struggle, (01.03.2025).
[vii] Bianet, Ocalan’s message sparks both hope and skepticism, https://bianet.org/yazi/ocalan-s-message-sparks-both-hope-and-skepticism-304975, (01.03.2025). Al-Monitor, Joy and fear among Kurds in Iraq, Syria after Ocalan’s call to disarm, https://www.al-monitor.com/originals/2025/02/joy-and-fear-among-kurds-iraq-syria-after-ocalans-call-disarm, (01.03.2025). Bianet, How Ocalan’s call for PKK to disbandment echoed in Diyarbakir, https://bianet.org/haber/how-ocalan-s-call-for-pkk-s-disbandment-echoed-in-diyarbakir-304980#lg=1&slide=0, (01.03.2025).
[viii] W latach 2013-2015 obowiązywało zawieszenie broni między Turcją, a PKK, w czasie którego również prowadzono negocjacje pokojowe z wykorzystaniem Abdullaha Öcalana. Turecki wywiad (którego ówczesnym szefem był dzisiejszy minister spraw zagranicznych – Hakan Fidan) prowadził rozmowy z PKK w Oslo. Zawieszenie broni uległo załamaniu w lipcu 2015 roku w wyniku zamachu bombowego w Suruc, niedaleko turecko-syryjskiej granicy. W tym samym czasie tureccy Kurdowie jawili się jako poważne zagrożenie polityczne. W wyborach parlamentarnych z 2015 roku prokurdyjska HDP przekroczyła 10-procentowy próg wyborczy, rok po tym, gdy jej lider Selahattin Demirtaş uzyskał prawie 10-procentowe poparcie w wyborach prezydenckich zajmując stabilną trzecią pozycję. The New Arab Staff & Agencies, Five key dates in the Turkey-PKK conflict, https://www.newarab.com/news/five-key-dates-turkey-pkk-conflict?utm_source=pocket_shared, (02.03.2025).
[ix] Działo się to głównie na obszarach południowo-wschodniej Turcji, w większości zamieszkałych przez Kurdów. W chwili pisania artykułu liczba odwołanych burmistrzów wynosi 12. Kalendarium wydarzeń: 05.06.2024 – Hakkari; 31.10.2024 – dzielnica Esenyurt w Stambule; 4.11.2024 – Mardin, Batman, Halfeti w prowincji Şanlıurfa; 22.11.2024 – Dersim, Ovacık w prowincji Dersim oraz 29.11.2024 – Bahçesaray w prowincji Van; 14.01.2025 – Akdeniz w prowincji Mersin; 29.01.2025 – Siirt; 15.02.2025 – miasto Van; 24.02.2025 – Kağızman. Düvar English, Turkish gov’t appoints trustee to municipality for 12th time since 2024 local elections, https://www.duvarenglish.com/turkish-govt-appoints-trustee-to-municipality-for-12th-time-since-2024-local-elections-news-65711, (02.03.2025).
[x] Düvar English, Turkey detains around 300 peaople in raids on PKK suspects including opposition figures, https://www.duvarenglish.com/turkey-detains-around-300-people-in-raids-on-pkk-suspects-including-opposition-figures-and-journos-news-65680, (02.03.2025). Düvar English, Istanbul Mayor İmamoğlu faces up to 4 years in prison, political ban in expert witness case, https://www.duvarenglish.com/istanbul-mayor-imamoglu-faces-up-to-4-years-in-prison-political-ban-in-expert-witness-case-news-65678, (02.03.2025). Al-Monitor, Mass arrests in Turkey Erdogan courts kurds seeks to eliminate rivals, https://www.al-monitor.com/originals/2025/02./mass-arrests-turkey-erdogan-courts-kurds-seeks-eliminate-rivals, (02.03.2025). Al-Monitor, Turkey’s actors, artists under pressure, https://www.al-monitor.com/originals/2025/01/turkeys-actors-artists-under-pressure-govt-turns-heat, (02.03.2025). Türkiye Today, Far-right party leader Umit Ozdag faces prison sentence of up to 4 years and 8 months, https://www.turkiyetoday.com/turkiye/far-right-party-leader-umit-ozdag-faces-prison-sentence-of-up-to-4-years-and-8-months-120617/?utm_source=pocket_saves, (02.03.2025).
[xi] Ch. Townshend, Terroryzm, Łódź 2017, s. 177.
