W oczywisty sposób uwaga opinii publicznej jest skoncentrowana na toczących się walkach wokół Kijowa, Czernihowa oraz Charkowa. Świat jest głęboko poruszony tragedią Mariupola, w którym giną dziesiątki cywili, niemogących wydostać się z ostrzeliwanego miasta. Tymczasem, rosyjskie siły zbrojne okupują już kilka większych ośrodków miejskich, takich jak Chersoń i Melitopol, gdzie ujawniają się informacje o zmianie systemu nauczania, niszczeniu śladów ukraińskiej kultury, wpływu na lokalne władze oraz porwań niektórych przedstawicieli ukraińskich mediów, władz samorządowych, inteligencji oraz zwłaszcza osób związanych z walkami w ramach Operacji Antyterrorystycznej (ATO) w latach 2014-2018 i Operacji Zjednoczonych Sił (OZS) w latach 2018-2022.
Autor: dr Mateusz Piątkowski
Jakie prawa i obowiązki ma okupant?
Okupacja jest z definicji stanem faktycznym, polegającym na przejęciu kontroli nad terytorium należących do suwerenna przez siły zbrojne państwa nieprzyjacielskiego. Z racji sprawowania efektywnego władztwa na danym terytorium, okupant ma z mocy prawa międzynarodowego pewne prawa i obowiązki, wynikające z Regulaminu haskiego (RH) do IV Konwencji o prawach i zwyczajach wojennych z 1907 roku oraz IV Konwencji genewskiej (KG) z 1949 roku. Warto wskazać, że IV Konwencja genewska z 1949 roku została przyjęta po II wojnie światowej jako bezpośrednia reakcja na praktyki niemieckiego okupanta, związane m.in. z niszczeniem kultury, deportacjami, próbami wynarodowienia oraz masowymi represjami. Działania tego typu są pod IV KG jednoznacznie zakazane.
Głównymi obowiązkami okupanta są:
- Ochrona ludności cywilnej, jak również praw rodzinnych, praktyk religijnych i obyczajów;
- Zmuszania do lojalności bądź przekazywania wiadomości o wrogiej armii (art. 44 i 45 RH)
- Zakaz wykorzystywania ludności obszaru okupowanego do „ekranowania” celów wojskowych;
- Zakaz stosowania tortur;
- Zakaz odpowiedzialności zbiorowej;
- Zakaz rabunku
- Zakaz brania zakładników;
- Zakaz prowadzenia przymusowych deportacji, z wyjątkiem ewakuacji odbywających się dla bezpieczeństwa ludności cywilnej bądź naglącej konieczności wojskowej we wnętrzu terytorium okupowanego (art. 49 KG)
- Utrzymywanie edukacji i służby zdrowia (art. 50 IV KG)
- Zakaz zmuszania do służby wojskowej
- Zakaz niszczenia prywatnego mienia;
- Zakaz zmiany prawnej urzędników oraz sędziów oraz karania tych urzędników, którzy nie chcą wypełniać swoich obowiązków z uwagi na sumienie;
- Dostarczenia środków żywności i medykamentów
- Poszanowania porządku prawnego: cywilnego i administracyjnego (art. 43 HR i art. 48 HR)
Z racji sprawowania władztwa nad okupowanym terytorium okupant ma prawo:
- Ustanowienia przepisów koniecznych dla prawidłowej administracji obszaru okupowanego
- Wezwania osób do wykonywania określonych prac, na zasadach pełnej odpłatności i zachowaniem wszelkich przepisów prawa pracy i BHP państwa okupowanego;
- Uchylenia dotychczasowych przepisów karnych, tylko jeżeli stanowią one przeszkodę do stosowania IV KG bądź obowiązków państwa okupującego;
- Ustanowienia sądów wojskowych przy zachowaniu pełni gwarancji procesowych dla osób oskarżonych związanych z rzetelnym procesem, ograniczeniami w orzekaniu kar.
Podkreślić należy, że weterani walki ATO/OZS nie mogą być karani przez stronę rosyjską za czyny popełnione przed okupacją, jeżeli nie są podejrzanymi o zbrodnie wojenną (art. 70 IV KG).
Rozmyślne niszczenie ukraińskiej kultury oraz zabytków jest zakazane (art. 56 RH), jak również próba eliminacji i rugowania ukraińskiego języka (art. 27 KG).
Jakie prawa i obowiązki ma strona na obszarze trwających walk?
W kontekście Mariupola i niektórych obszarów Donbasu można dostrzec, że są to miejsca, w których z uwagi na heroiczny opór wojsk ukraińskich armia rosyjska nie ustanowiła jeszcze na tyle efektywnej władzy, aby uznawać Rosję za państwo okupujące. Przyjmuje się, że z racji sprawowanej kontroli nad osobami, Federacja Rosyjska powinna już stosować adekwatnie przepisy IV KG z 1949, tak jakby obszar był okupowany. W tym kontekście poważny niepokój wywołują wiadomości o deportacjach z obszaru Mariupola. Deportacje są wyraźnie zakazane KG z 1949 roku.
Podkreślić należy, że prawo do ewakuacji (a nie deportacji) ludności przysługuje tylko w wyjątkowych przypadkach, gdy:
- Jest to niezbędne dla bezpieczeństwa ludności cywilnej (np. ludność obszarów byłaby zagrożona bombardowaniem);
- Gdy wymaga tego nagląca korzyść wojskowa – a więc w szczególnych sytuacjach, gdy obecność ludności cywilnej ma przemożny wpływ na możliwość prowadzenia działań zbrojnych;
Co należy podkreślić, wszelkie ewakuacje muszą odbywać się wewnątrz obszaru okupowanego, co sprawia, że deportacje do Rosji są nielegalne.
Mateusz Piątkowski – dr nauk prawnych, adwokat (Okręgowa Rada Adwokacka w Łodzi), adiunkt w Katedrze Prawa Międzynarodowego i Stosunków Międzynarodowych Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego. Stypendysta Chicago–Kent College of Law. Specjalista prawa konfliktów zbrojnych
