14 września 2022 r. Ursula von der Leyen wygłosiła przed Parlamentem Europejskim swoje trzecie Orędzie o stanie Unii, które w tym roku zostało zatytułowane „Unia silna jednością”. Tematem dominującym był atak Rosji na Ukrainę. Walki toczące się za wschodnią granicą Unii Europejskiej sprawiły, że ton wygłoszonego wystąpienia był wyjątkowo poważny. Przewodnicząca Komisji Europejskiej już w pierwszym zdaniu podkreśliła, iż jeszcze nigdy Parlament nie debatował o stanie Unii w sytuacji, gdy na terytorium Europy toczy się wojna. Oprócz podsumowania dotychczasowej pomocy dla Kijowa, nie zabrakło planów dotyczących odbudowy kraju oraz zapowiedzi wizyty w Ukrainie. Gościem honorowym wydarzenia była Ołena Zełenska, pierwsza dama Ukrainy.
Autor: dr Sylwia K. Mazur
Tegoroczne wystąpienie trwało 57 minut i zostało wygłoszone w języku angielskim, francuskim i niemieckim. Poza tłumaczeniami na oficjalne języki państw członkowskich, pojawiło się także tłumaczenie na język ukraiński. W przemówieniu nie zabrakło polskiego „akcentu”. W tym roku zaproszonymi przedstawicielkami społeczeństwa obywatelskiego były Agnieszka i Magdalena z Polski, które po wybuchu wojny pomagały zorganizować pomoc dla ukraińskich uchodźców na Dworcu Centralnym. Szefowa Komisji Europejskiej podtrzymała także zwyczaj cytowania osób zasłużonych dla integracji europejskiej. W swym wystąpieniu przywołała słowa Davida Sassoliego, przewodniczącego Parlamentu Europejskiego, który zmarł na początku roku (w 2021 r. odniosła się do słów Roberta Schumana oraz Vaclava Havla, a w 2020 r. – Johna Hume’a).
Tradycyjnie już w przemówieniu zarysowały się dwie części. Pierwsza z ambitnymi planami dotyczącymi przyszłości, druga zaś z podsumowaniem dotychczasowych działań. Wśród zapowiedzi znalazły się m.in. te dotyczące utworzenia Europejskiego Bank Wodoru, Europejskiego Funduszu na rzecz Suwerenności, Europejskiej Wspólnoty Politycznej oraz pakietu na rzecz demokracji, europejskiego aktu w sprawie surowców krytycznych, nowej inicjatywy zdrowia psychicznego, a także zestawu środków do walki z korupcją. Rok 2023 ma natomiast być Europejskim Rokiem Kształcenia i Szkolenia. W części podsumowującej Ursula von der Leyen odniosła się do walki z wirusem Covid-19. Przewodnicząca zaznaczyła, iż dzięki skonsolidowanym działaniom udało się zapewnić 4 mld dawek szczepionki (także dla państw spoza Unii), ustanowić program SURE, który chroni miejsca pracy w Europie oraz instrument NextGenerationEU, w ramach którego do gospodarki wpłynęło już 100 mld euro.
Atak Rosji na Ukrainę
W pierwszej części wystąpienia Przewodnicząca dobitnie stwierdziła iż Rosja rozpętała wojnę nie tylko przeciwko swojemu sąsiadowi, lecz także przeciwko przyszłości Europy. Według jej słów toczące się walki symbolizują starcie autokracji z demokracją, a odwaga i solidarność Europejczyków mają przynieść porażkę Putina. Przewodnicząca trzeźwo przyznała się do ignorowania głosów tych, którzy ostrzegali przed rosyjskim przywódcą, dzieląc ich na trzy grupy. Pierwsza to rosyjscy dziennikarze, którzy za odsłanianie zbrodni reżimu zapłacili najwyższą cenę (na czele z Anną Politkowską); druga to państwa w sąsiedztwie Europy, które zostały lub są atakowane przez Rosję (Ukraina, Mołdawia i Gruzja); w końcu państwa członkowskie UE, wśród których Przewodnicząca wymieniła kraje bałtyckie, Polskę i inne państwa Europy Środkowo-Wschodniej.
Przewodnicząca zaznaczyła także, że wprowadzone sankcje są „najostrzejszymi”, jakie świat kiedykolwiek widział. Wyraźnie wskazała, że zostaną one utrzymane. Brakło natomiast jakichkolwiek deklaracji w sprawie nowych pakietów.
Energia
Rosnące koszty energii „niepokoją miliony przedsiębiorców i rodzin”. Jedną z propozycji Komisji Europejskiej jest nałożenie pułapu przychodów dla przedsiębiorstw produkujących energię elektryczną. Przewodnicząca argumentowała, iż osiąganie rekordowych zysków w czasach trwającej wojny, odbywające się kosztem konsumentów jest niedopuszczalne. Zaproponowane środki mają być przejściowe. Komisja w dalszym ciągu będzie pracować nad zwiększeniem wykorzystania wodoru. Plan REPower ma pozwolić na wytworzenie 10 mln ton wodoru odnawialnego rocznie. Szefowa KE podkreśliła, iż priorytetem jest zakończenie uzależnienia od rosyjskich paliw kopalnych i wzmocnienie współpracy z wiarygodnymi partnerami jak Stany Zjednoczone, Norwegia i Algieria. Wskazała, iż do europejskiej sieci energetycznej przyłączono Ukrainę (udało się tego dokonać w dwa tygodnie), która już eksportuje energię elektryczną do państw członkowskich.
W podsumowaniu tego fragmentu, Ursula von der Leyen stwierdziła, że Europa potrzebuje zmiany paradygmatu dotyczącego pozyskiwania energii. Przewodnicząca przywołała kryzys energetyczny z lat 70. ubiegłego wieku, po którym w dalszym ciągu korzystano z paliw kopalnych. Nieliczni obrali drogę „wizjonerską”, która polegała na zwiększeniu udziału energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych. Tutaj jako przykład podała Danię, która zainwestowała w wykorzystanie siły wiatru, co przyczyniło się do utworzenia dziesiątek tysięcy nowych miejsc pracy. W tym duchu szefowa Komisji Europejskiej stwierdziła, iż Europejczycy nie tylko muszą nieustannie pracować nad przystosowaniem się do zmiany klimatu, lecz także uczynić z przyrody swojego sojusznika.
Gospodarka
Ursula von der Leyen, jeszcze jako kandydatka na Przewodniczącą Komisji Europejskiej zapowiadała, że zgodnie z przedstawionymi priorytetami, Komisja pod jej przywództwem będzie działać na rzecz transformacji, która przyczyni się do stworzenia ekologicznej i cyfrowej Europy. W październiku tego roku Komisja ma przedstawić nowe pomysły zarządzania gospodarczego, które zgodnie z „duchem z Maastricht” mają przynieść nie tylko wzrost gospodarczy, lecz także stabilność. Według Przewodniczącej przemiana gospodarki europejskiej musi odbyć się w duchu wartości społecznej gospodarki rynkowej.
Kluczowe dla transformacji będą: sprzyjające otoczenie biznesowe, pracownicy z odpowiednimi umiejętnościami oraz dostęp do surowców. W nadchodzących miesiącach szczególna uwaga zostanie poświęcona MŚP, dla których pakiet pomocy gospodarczej obejmie jeden zbiór przepisów podatkowych (tzw. BEFIT), a także przegląd dyrektywy w sprawie zwalczania opóźnień w płatnościach. W kontekście niedoboru pracowników Przewodnicząca Komisji Europejskiej zapowiedziała inwestycje w kształcenie i szkolenie przy ścisłej współpracy z przedsiębiorstwami. Ważną zapowiedzią w tym obszarze jest także ta dotycząca usprawnienia procesu uznawania kwalifikacji pracowników spoza UE. W kontekście pozyskania metali ziem rzadkich, Unia ma podpisać umowy z Chile, Nową Zelandią oraz Meksykiem, a tym samym uniknąć uzależnienia od jednego kraju, jak miało to miejsce w przypadku ropy naftowej i gazu. W związku z dominacją Chin w obszarze przetwórstwa metali ziem rzadkich, Przewodnicząca zapowiedziała ustanowienie europejskiego aktu w sprawie surowców krytycznych.
Rozszerzenie i/czy Europejska Wspólnota Polityczna
W sytuacji dynamicznie zmieniającego się otoczenia międzynarodowego w Unii Europejskiej na nowo odżyły dyskusje dotyczące jej rozszerzenia, procesu który w ubiegłym roku Komisja Europejska określiła jako „geostrategiczną inwestycję w pokój, bezpieczeństwo oraz wzrost gospodarczy całej Europie”. W swym wystąpieniu Ursula von der Leyen podkreśliła, że w celu wzmocnienia demokracji na kontynencie, Unia powinna wykazać się szczególną troską o państwa, które są już na ścieżce integracji. Mieszkańcy Bałkanów Zachodnich, Ukrainy, Mołdawii i Gruzji usłyszeli że przynależą do rodziny europejskiej, a Unia bez nich nie jest bytem kompletnym. W tej samej części wystąpienia Przewodnicząca poparła propozycję utworzenia Europejskiej Wspólnoty Politycznej (EWP), o których wcześniej mówili prezydent Francji Emmanuel Macron oraz kanclerz Niemiec Olaf Scholz. EWP ma stać się platformą współpracy pomiędzy państwami członkowskimi UE a państwami sąsiednimi. Wizja Komisji Europejskiej ma wkrótce zostać przedstawiona Radzie Europejskiej.
Globalna Europa
W Orędziu o stanie Unii wygłoszonym w ubiegłym roku, Ursula von der Leyen zapowiedziała „nową strategię na rzecz konektywności” – Global Gateway, w ramach której Unia Europejska ma tworzyć partnerstwa z krajami na całym świecie. Inicjatywa została przywołana w tym roku jako narzędzie służące współpracy z państwami spoza grona „najbliższych demokratycznych partnerów”. Według Przewodniczącej przynosi ona już efekty w Afryce, a wkrótce ma zostać wykorzystana do współpracy z państwami Ameryki Łacińskiej. Tutaj jednak podejście to ma zostać wzbogacone o współpracę ze Stanami Zjednoczonymi oraz innymi partnerami z G7. Przewodnicząca zapowiedziała, że wraz z prezydentem Joe Bidenem zwoła posiedzenie przywódców, aby ocenić i ogłosić projekty wdrożeniowe.
W obszarze walki ze zmianami klimatu, w którym Unia Europejska ma aspiracje stania się globalnym liderem, Przewodnicząca zapowiedziała dążenia do porozumienia na rzecz przyrody. Najbliższe okazje to tegoroczna konferencja ONZ na temat bioróżnorodności oraz COP27 w Szarm el-Szejk.
W stronę nowego Traktatu (?)
W finalnej części swojego wystąpienia Przewodnicząca stwierdziła, iż nadszedł czas na zwołanie Konwentu Europejskiego, który mimo że nie gwarantuje rewizji traktatu, to jest ważnym krokiem na drodze ku reformie. Poza wskazaniem, że przyszły traktat powinien w swej treści odnosić się do solidarności pokoleniowej, w wystąpieniu zabrakło jakichkolwiek innych wytycznych. Sprawia to, że kwestia zmiany Traktatu z Lizbony pozostaje na razie w sferze planów średnio- lub nawet długoterminowych, chociaż wezwanie Przewodniczącej jest kolejnym obok rekomendacji stworzonych w wyniku Konferencji w sprawie przyszłości Europy oraz rezolucji Parlamentu Europejskiego z czerwca 2022 krokiem zmierzającym do rewizji Traktatu. Co ważne, podobne głosy zaczęły płynąć z niektórych stolic państw członkowskich po ataku Rosji na Ukrainę, kiedy wprowadzenia sankcji było utrudnione w związku z wymaganą jednogłośnością. Warto podkreślić, iż decyzja w sprawie zwołania Konwentu może zostać podjęta przez głowy państwa i szefów rządów w ramach Rady Europejskiej zwykłą większością głosów.
Nie bierzmy demokracji za pewnik
Demokracja w Unii Europejskiej jest zagrożona nie tylko atakami z zewnątrz, lecz także siłami odśrodkowymi. Jako przykład antydemokratycznego „konia trojańskiego” Przewodnicząca wskazała finansowanie płynące z Chińskiej Republiki Ludowej dla jednostki na Uniwersytecie Amsterdamskim, która dyskredytowała doniesienia dotyczące sytuacji Ujgurów. W celu lepszej ochrony wartości Komisja Europejska ma przedstawić pakiet na rzecz obrony demokracji, który pozwoli na większą transparentność w obszarze ukrywania zagranicznych wpływów i sposobów finansowania. Oprócz skupienia się na zagranicznych agentach, którzy próbują wpłynąć na system polityczny, Komisja Europejska ma skupić się także na korupcji oraz spółkach i fundacjach, które sprzeniewierzają publiczne pieniądze.
W odniesieniu do sytuacji wewnątrz UE Przewodnicząca wskazała także, że ochrona praworządności jest „obowiązkiem i najszlachetniejszym dążeniem Komisji” pod jej przewodnictwem. Choć nie wymieniła nazwy państw członkowskich, to wyraźny sygnał co do determinacji KE popłynął zarówno do Warszawy („będziemy nadal nalegać na zachowanie niezależności sądownictwa”), jak i Budapesztu („będziemy także chronić unijny budżet za pomocą mechanizmu warunkowości”). W końcu jak powiedział David Sassoli „demokracja nie wyszła z mody, ale musi się zaktualizować, by nadal przyczyniać się do poprawy
życia ludzi”…
Sylwia K. Mazur – doktor nauk prawnych, absolwentka prawa oraz dziennikarstwa i komunikacji społecznej. Badaczka w Centrum badań nad przyszłością prawa na Universidade Católica Portugues. Stypendystka Fundacji Kościuszkowskiej.
