W styczniu 2023 roku prezydent Wietnamu Nguyễn Xuân Phúc odszedł ze stanowiska. Przyczyną była polityczna odpowiedzialność za wykryte ostatnim czasie afery korupcje, które miały miejsce w czasach pandemii COVID-19, kiedy pełnił on funkcję szefa rządu. Jeszcze wcześniej urząd złożyli dwaj wicepremierzy Phạm Bình Minh, były szef ministerstwa spraw zagranicznych w rządzie Phúca, oraz Vũ Đức Đam, stojący na czele zespołu walczącego z koronawirusem. Zmiany te mając głębsze podłoże i niosą za sobą istotne implikacje dla polityki wewnętrznej i zagranicznej Wietnamu.
Autor: dr Michał Zaręba
Skandal Việt Á
Pod koniec 2021 roku upubliczniono informacje demaskujące liczne nadużycia, których dopuścić się mieli wietnamscy urzędniczy w czasie pandemii COVID-19. Pierwszy ze skandali związany był z działalnością firmy Việt Á Technology Corporation, uważanej za jedno z czołowych przedsiębiorstw w branży technologii medycznych. Pracującą nad stworzeniem testów RT-PCR na koronawirusa firma Việt Á, wspólnie z Wietnamską Wojskową Akademią Medyczną, zdołała wyprodukować go w ciągu miesiąca. Pierwsze testy zaczęto przeprowadzać już w marcu 2020 roku, co uznano za sukces i istotny czynnik odniesionego sukcesu w walce z pandemią.
W kwietniu 2020 roku Ministerstwo Nauki i Technologii ogłosiło, iż testy spełniają normy WHO i mogą zostać użyte, co okazało się wiadomością nieprawdziwą. Następnie wypłynęły informacje, jakoby testy miały być sprzedawane po zawyżonej o 45% wartości cenie, wynoszącej blisko 20 dolarów. Kolejne doniesienia wskazywały, że w drugiej połowie 2021 roku sprowadzono ok. 3 mln testów do szybkiej diagnozy z Chin, sprzedając je wietnamskim odbiorcom jako produkt krajowy. Szpitale i władze lokalne również kupowały je po cenie przekraczającej 20 dolarów, która okazała się 20-krotnie wyższa niż cena zakupu.
W wyniku skandalu w czerwcu 2022 roku pozbawiony wszelkich partyjnych i rządowych stanowisk został minister zdrowia Nguyễn Thanh Long, wobec którego wydano nakaz aresztowania. Z szeregów partyjnych została usunięta również inna wpływowa postać Chu Ngọc Anh stojące na czele Komitetu Ludowego miasta Hanoi, ówcześnie pełniący funkcję ministra nauki i technologii. Firma Việt Á, ustami właściciela Phan Quốc Việta, przyznała się do wręczenia łapówek rzędu 35 mln dolarów urzędnikom państwowym i pracownikom szpitali, którzy byli zamieszani w ten proceder, a w stan oskarżenia podstawiono łącznie 102 osoby.
Loty repatriacyjne w cieniu afery korupcyjnej
Kolejny skandal związany był z organizacją lotów repatriacyjnych. Kiedy to w czasie pandemii COVID-19 wstrzymano wszystkie komercyjne połączenia, zespół złożony z przedstawicieli ministerstwa spraw zagranicznych, bezpieczeństwa publicznego, obrony, transportu i zdrowia starał się umożliwić powrót do ojczyzny przebywających za granicą obywatelom Wietnamu. Z czasem zaczęły pojawiać się komentarze osób, które skorzystały z tej możliwości, krytykujące procedury administracyjne i wysokość opłat za bilety. Linie lotnicze zaprzeczały, jakoby celowo zwiększyły stawki dla odniesienia zysku. Podkreślano, że tego typu działania wymagają większych nakładów finansowych, co może wpływać na cenę biletu.
Informacje doprowadziły do wszczęcia śledztwa, które wykazało wiele nieprawidłowości. W zamian za możliwość organizacji lotów repatriacyjnych czy ośrodków kwarantanny pobierano łapówki od firm, którym powierzono te zadania. Jak się okazało, na obywateli Wietnamu chcących wrócić do kraju nakładano dodatkowe opłaty, które windowały ceny biletów. W aferę byli zamieszani pracownicy ww. ministerstw, miejscowi urzędnicy, przedstawiciele firm transportowych, ale także personel konsularny wielu placówek wietnamskich. Szacuje się, że Wietnam zorganizował blisko 2 tys. lotów, dzięki którym do kraju wróciło ok. 200 tys. Wietnamczyków. Wysokie ceny i opłaty miały przynieść korzyści finansowe rzędu 200 mln dolarów osobom stojącym za tym procederem. W stan oskarżenia postawiono 41 osób, w tym byłego wiceministra spraw zagranicznych Tô Anh Dũnga, Ambasadora w Japonii Vũ Hồng Nama i szefa placówki w Malezji Trần Việt Tháia.
Pokłosie skandali
Afery korupcyjne przyniosły prawdziwe trzęsienie ziemi w polityce wewnętrznej Wietnamu. 30 grudnia 2022 roku ze stanowiska w Komitecie Centralnym Komunistycznej Partii Wietnamu i Biurze Politycznym został odsunięty wicepremier Phạm Bình Minh, pełniący poprzednio funkcję szefa resortu spraw zagranicznych. Uchodził on za sprawnego dyplomatę, który ministerstwem kierował od 2011 roku, pełniąc kilka lat wcześniej funkcję wiceministra. Stanowisko w KC stracił będący wicepremierem od 2013 roku Vũ Đức Đam, który w latach 2019-20 stał na czele Ministerstwa Zdrowia, przed objęciem tego stanowiska przez zamieszanego w aferę Việt Á Nguyễn Thanh Longa. Đam kierował zespołem powołanym do walki z pandemią COVID-19, a sukces odniesiony przez Wietnam przyniósł mu popularność i szacunek w społeczeństwie.
Obydwaj politycy zostali oficjalnie odwołani przez Zgromadzenie Narodowe 5 stycznia 2023 roku, a na ich stanowiska powołano Trần Hồng Hà stojącego na czele Ministerstwa Zasobów Naturalnych i Środowiska oraz Trần Lưu Quanga pełniącego funkcję szefa partii w mieście Hajfong. Pierwszy z nowo mianowanych wicepremierów ma odpowiadać za edukacją, naukę i technologię, zdrowie czy kwestie społeczne. Drugi natomiast został delegowany do nadzorowania reform systemu sądowniczego, bezpośrednich inwestycji zagranicznych, współpracy bi- oraz multilateralnej Wietnamu, a także dyplomacji i spraw zagranicznych, w tym związanych ze sporem na Morzu Południowochińskim (w Wietnamie zwane Morzem Wschodnim).
Największą sensację wywołało jednak odejście ze stanowiska prezydenta Wietnamu Nguyễn Xuân Phúca. Pełniącego w latach 2016-21 funkcję szefa rządu Phúca szczególnie doceniano w Wietnamie i na świecie za skuteczną walkę z koronawirusem. Był postrzegany jako premier, który działał na rzecz przyciągania inwestycji zagranicznych czy jeszcze większego otwarcia gospodarki wietnamskiej na świat. W 2021 roku, kiedy miał miejsce XIII Zjazd KPW, był wymieniany jako jeden z potencjalnych kandydatów do objęcia przewodnictwa w partii.
17 stycznia 2023 roku KC i Politbiuro zatwierdziły jego rezygnację, a dzień później został on odwołany z funkcji prezydenta przez Zgromadzenie Narodowe. Mimo, że nie ma dowodów na bezpośredni udział Phúca w skandalach, poniósł on odpowiedzialność polityczną za niedopatrzenia i zaniechania swoich urzędników, kiedy sprawował pieczę nad aparatem rządowym. Jest byłym prezydentem, który sprawował tę funkcję najkrócej i jedocześnie pierwszym w zjednoczonym Wietnamie, który odszedł przed końcem kadencji. Rezygnacja przywódcy obejmującego jedno z czterech kluczowych stanowisk (szefa KPW, prezydenta, premiera, przewodniczącego ZN), stanowiących tzw. cztery filary (wietn. tứ trụ) i kluczowe przywództwo (wietn. lãnh đạo chủ chốt) jest zjawiskiem niezwykle rzadkim. Ostatnio takie wydarzenie miało miejsce w roku 1997, kiedy to Đỗ Mười zrezygnował z kierowania partią.
Wewnętrzne przesłanki roszad na szczytach władzy
Surowe konsekwencje i aresztowania wpisują się w strategię walki z korupcją, którą zainicjował w 2013 roku sekretarz generalny KPW Nguyễn Phú Trọng dwa lata po objęciu tej funkcji. W wyniku kampanii antykorupcyjnej nazywanej płonącym/wypalanym piecem (wietn. đốt lò) aresztowano tysiące biznesmenów i działaczy partyjnych. Trọng zaznaczał, że koniecznym jest oczyszczenie szeregów partyjnych i stanowisk urzędniczych z nieuczciwych jednostek, by coraz bardziej przerażone skalą procederów społeczeństwo mogło ufać partii.
W rzeczywistości jednak tego typu działania służą również utrącaniu przeciwników politycznych o czym można było się przekonać we wcześniejszych latach. Sekretarz Trọng doprowadził bowiem do odejścia z polityki po XII Zjeździe w 2016 roku swojego głównego rywala o pozycję szefa partii, ówczesnego premiera Nguyễn Tấn Dũnga, dyskredytując go poprzez działania wobec jego współpracowników.
Wydaje się, że odsunięcie Phúca, Minha czy Đama jest działaniem, mających na celu odsunięcie od wpływowych stanowisk technokratów, ludzi związanych ze strukturami rządowymi. Ma zapewnić otwartą przestrzeń dla wyboru nowego sekretarza generalnego, reprezentującego frakcję partyjną, przywiązaną do roli ideologii w państwie. Po XIII Zjeździe KPW Trọng został wybrany na 3-cią kadencję, co było wydarzeniem bez precedensu, a oznaczało brak konsensusu w partii co do jego następcy. Wydaje się, że odejście tak znaczących polityków może być jednym z elementów przygotowania przedpola pod kolejny Zjazd, który odbędzie się w 2026 roku. Szukając analogii z przywódcą Chin Xi Jinpingiem, wątpliwym jest, aby Trọng zechciał znieść limit kadencji i objąć tę funkcję po raz kolejny. Obecnie jest już politykiem 78-letnim, miewającym problemy ze zdrowiem, a jego wybór w 2021 roku był spowodowany brakiem silnego kandydata do objęcia sterów w KPW.
Ostatnie wydarzenia i pogłoski świadczą również o wzroście roli polityków związanych z Ministerstwem Bezpieczeństwa Publicznego. Stojący na jego czele Tô Lâm zyskał sobie przychylność sekretarza Trọnga jako wierny współpracownik i jedna z kluczowych osób realizujących politykę antykorupcyjną. Jest on również wymieniany jako bardzo poważny kandydat do objęcia funkcji prezydenta po rezygnacji Phúca. Nie stracił zaufania, kiedy w Internecie pojawił się filmik z listopada 2021 roku, na którym Tô Lâm delektuje się stekiem w restauracji słynnego celebryty Salt Bae, słynącego ze specyficznego sposobu posypywania mięsa solą. Fakt, że stek kosztował ok. 2 000 dolarów, stanowiących kwotę przewyższającą miesięczną pensję ministra, zrodził wiele pytań o jego majątek. Osobą, która karierę zaczynała w służbach podległych MBP jest obecny premier Phạm Minh Chính. Co więcej, za protegowanego ministra bezpieczeństwa publicznego uznaje się również mianowanego na wicepremiera Trần Lưu Quanga.
Te roszady pokazują, że władze Wietnamu zamierzają zwrócić coraz większą uwagę na kwestie wewnętrzne. Jednym aspektem jest wspomniana walka z korupcją, a drugim z kolei chęć uniknięcia zagrożenia dla stabilności systemu politycznego. Coraz częściej bowiem wietnamscy politycy i eksperci rządowi podejmują się analizy „kolorowych rewolucji”, które jako oddolne ruchy społeczno-polityczne przyczyniły się do demokratyzacji wielu państw na świecie. Chcą bliżej poznać podłoże tych wydarzeń, próbują zminimalizować ryzyko jakichkolwiek wewnętrznych turbulencji.
Międzynarodowy aspekt politycznego trzęsienia ziemi w Wietnamie
Wydaje się, że odsunięcie wspomnianej trójki polityków zmniejsza rolę tzw. frakcji proamerykańskiej. Symbolem powiązań tej grupy z USA może być droga Minha, który jako szef resortu spraw zagranicznych był uznawany za sprawnego dyplomatę o prozachodniej orientacji. Minh kształcił się w Stanach Zjednoczonych na Uniwersytecie Tuffs w stanie Massachusetts jako jeden z pierwszych wietnamskich studentów w ramach stypendium Fulbrighta. Co ciekawe, jest on synem Nguyễn Cơ Thạcha (Phạm Văn Cươnga) pełniącego funkcję ministra spraw zagranicznych Wietnamu w latach 1980-91, kiedy kraj przechodził proces reorientacji polityki zagranicznej i otwierania się na świat w ramach programu odnowy (wietn. đổi mới). Jako wysłannik władz wietnamskich do USA w 1990 roku Thạch rozpoczął negocjacje z ówczesnym sekretarzem stanu Jamesem Bakerem dotyczące zapoczątkowania procesu normalizacji stosunków ze Stanami Zjednoczonymi.
Minh wpisywał się w wizję Phúca, który w okresie kierowania rządem działał na rzecz pogłębienia relacji ze Stanami Zjednoczonymi. Za jego kadencji Waszyngton zniósł ostatecznie embargo na handel bronią w maju 2016 roku, a także miały miejsce liczne wizyty okrętów marynarki wojennej w wietnamskich portach. Choć jego polityka musiała być zbieżna z partyjną wykładnią to jest on postrzegany jako polityk, który w miarę możliwości dążył do zacieśniania relacji z Zachodem.
Stany Zjednoczone już od dłuższego czasu zabiegają o podniesienie rangi stosunków wietnamsko-amerykańskich do poziomu partnerstwa strategicznego, co wydawało się coraz bardziej realne. Wietnamczycy zgodnie ze swoją strategię poszukiwania balansu między dwoma mocarstwami – Chinami i USA – byli powściągliwi co do stanowczych deklaracji. Istnieje bowiem obawa, że zbyt daleko idące zbliżenie z Waszyngtonem może spowodować stanowczą reakcję ze strony Pekinu na płaszczyźnie militarnej czy gospodarczej. Z drugiej jednak strony Wietnam nadal stoi na straży tzw. „czterech nie”, które implikują brak zgody na: 1) zawieranie sojuszy wojskowych, 2) posiadanie obcych baz, 3) użycie siły lub gróźb wobec innego kraju, 4) opowiadanie się po stronie jednego kraju przeciw państwu trzeciemu. Niektórzy politycy wietnamscy nadal obawiają się także ewentualnych działań Amerykanów w celu osłabienia pozycji KPW i wzrostu roli ruchów społeczno-politycznych nawołujących do demokratyzacji systemu, choć niepokój ten wydaję się być wyolbrzymiany.
Sekretarz Trọng utożsamiany jest z frakcją prochińską, a zaniepokojenie Pekinu pogłębiającymi się relacjami z USA, miała rozwiać jego wizyta w stolicy Chin na przełomie października i listopada 2022 roku po wyborze Xi na kolejną kadencję jako sekretarza generalnego partii. Trọng złamał tym samym zasadę, zgodnie z którą pierwsza wizyta szefa KPW po zjeździe partii ma miejsce w Laosie. Miał to być gest, który zapewni ChRL o niezmiennej polityce wietnamskich władz wobec Pekinu. W odpowiedzi na ofertę amerykańską zawarcia partnerstwa strategicznego z Hanoi, Chiny zaproponowały włączenie Wietnamu w Globalną Inicjatywę na rzecz Pokoju. Władze wietnamskie wyrażając pozytywną opinię o tym projekcie nie zobowiązały się jednak do udziału w nim, potwierdzając chęć utrzymania równego dystansu między mocarstwami.
W stronę XIV Zjazdu Komunistycznej Partii Wietnamu
Bezprecedensowe wydarzenia i zmiany do których doszło w Wietnamie są pokłosiem korupcyjnych afer czasów pandemii COVID-19, jednak można dopatrywać się w nich drugiego dna. Należy je postrzegać jako kontynuacje niezakończonego procesu wyboru nowego sekretarza generalnego partii czy rywalizację rządowego obozu technokratów z grupą partyjnych ideologów. Zapewne są one również elementem polityki balansowania między Chinami a Stanami Zjednoczonymi oraz świadczą o położeniu większego nacisku na sprawy wewnętrzne.
Z pewnością nie jest to ostatni etap wewnątrzpartyjnych roszad przed kolejnym XIV Zjazdem Komunistycznej Partii Wietnamu, który planowany jest na 2026 rok, kiedy to delegaci będą wybierać nowego sekretarza generalnego. Trudno teraz wnioskować, kto może objąć stery w partii, ale z pewnością zyskali politycy, którzy obecnie znajdują się w ścisłym przywództwie, tj. premier Phạm Minh Chính. przewodniczący Zgromadzenia Narodowego Vương Đình Huệ, a także kierujący pracami sekretariatu KC Võ Văn Thưởng (nr 5 w hierarchii). Ostatni z wymienionych to polityk stosunkowo młody, dlatego wątpliwym jest, żeby po następnym zjeździe dostał możliwość kierowania partią. Funkcja premiera, którą piastuje Chính sprawia, że przez najbliższe lata będzie on politykiem bardziej aktywnym niż przewodniczący ZN Huệ. Wydaje się, że jego szanse będą również wzrastać wraz ze zwiększającymi się wpływami Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. Z kolei Huệ ma doświadczenie jako wicepremier ds. ekonomicznych i minister finansów. Za nim przemawiać może również fakt, iż obecny sekretarz Trọng, jak i poprzedni Nông Đức Mạnh (szef KPW w latach 2001-11), bezpośrednio przed objęciem rządów w partii, sprawowali funkcję przewodniczącego ZN.
Dr Michał Zaręba – adiunkt w Katedrze Studiów Azjatyckich Wydziału Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Łódzkiego, współpracownik Ośrodka Spraw Azjatyckich UŁ. Specjalizuje się w problematyce regionu Azji Południowo-Wschodniej, ze szczególnym uwzględnieniem Wietnamu. Odbył staż naukowy na Uniwersytecie Nauk Społecznych i Humanistycznych, Wietnamskiego Uniwersytetu Narodowego w Hanoi.
