„Kreml: w kierunku teorii pasożytniczego państwa” to temat wykładu, który na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Karola w Pradze wygłosił niedawno Alexander Etkind, profesor European University Institute we Florencji. Inspiratorem oraz głównym organizatorem zaproszenia prof. Etkinda do Pragi był nowo utworzone Centrum Akademickie Borysa Niemcowa dla Studiów Rosji w Pradze, które ma na celu prowadzenie projektów badawczych, a także organizację publicznych wykładów, konferencji i szkół letnich poświęconych studiom nad Rosją.
Autor: Nataliia Kryvoruchko z Pragi
Główny obszar badawczy profesora Etkinda dotyczy rewizji teorii krytycznej Szkoły Frankfurckiej oraz próby przedstawienia nowej teorii kapitalizmu. Swoimi badaniami autor sięga do ostatniej dekady „kapitalizmu zasobów”, albo teorii „carbon state”, ęcarbon democrathy Alexandra Mitchela, „Blood oil” Wenara Leifa itp.
Teoria Etkinda, którą naukowiec nazywa „theory of parasitic state” polega na tym, że współczesna Rosja występuje w roli pasożyta („freeloadera”) na swoich obywatelach oraz posiadanych zasobach naturalnych. Argumentacja Etkinda bazuje się na tym, że tylko 2-5% populacji pracuje bezpośrednio nad wydobywaniem ropy naftowej, która przynosi 98% bogactwa narodowego. Idąc dalej, wszystkie dobra pochodzące z zasobów naturalnych trafiają w ręce elity w Moskwie, zostawiając ludziom, mieszkającym w innych częściach kraju tylko 5-10% bogactwa narodowego w formie zabezpieczenia socjalnego. W ten sposób w odróżnieniu od państw neoliberalnych, gdzie głównym kapitałem są ludzie (odpowiednio: kto wykonuje większą pracę – więcej zarabia), w Rosji głównym środkiem wzbogacenia zostaje ropa naftowa (zgodnie z zasadą – kto więcej pracuje – mniej dostaje). To również oznacza, że ludzie stają się przedmiotem swoistego „narodowego programu charytatywnego”, a państwo określa proporcję między przepływami zasobów i władzy. Etkind nazywa takie państwo „gangsterem społecznym”.
Dobrą ilustrację opisanego zjawiska, według profesora Etkinda, stanowi wideo „Dopóki w Rosji jest ropa, w Mediolanie jestem ja” (https://www.youtube.com/watch?v=EucLgHzuZaw). Demonstruje ono nie tylko jak część elity politycznej pasożytuje na dobrach narodowych, ale wskazuje też na to, że tzw. „pasożyci” w Rosji nie zostają, co więcej, nie wydatkują pieniędzy uzyskanych z „czarnego złota” (czyli ropy naftowej) na korzyść państwa, lecz na odwrót – wydają pieniądze zarobione na bogactwie narodowym daleko poza jego terytorium, najczęściej w państwach świata zachodniego.
Etkind zwrócił też uwagę, że społeczeństwo, nie chcąc uznać swojej zależności od wydobywania ropy naftowej, pośrednio zgadza się na role państwa-pasożyta, które samo wie ile bogactwa narodowego dostają elity w Moskwie, a ile zostaje dla społeczeństwa. Tym trybem wprowadza też termin „oil shame”, to znaczy sytuację, w której ludzie akceptują obecny stan rzeczy głównie ze wstydu uznać konsumpcję ropy jako części identyfikacji narodowej elity politycznej Rosji.
Na koniec swojego wykładu Etkind wymienił główne „cechy idealne” charakterystyczne dla stanu pasożytniczego państwa:
– naturalny monopol na ropę i gaz,
– źródło bogactwa i przepływów środków krajowych pochodzą z ropy naftowej
– populacja jako przedmiot harytatywności państwowej
– dobra publiczne należą wyłącznie do elit
– zależność od zasobów naturalnych oraz korzystania z nich jako środek manipulacji wewnętrznej oraz na zewnątrz
Warto odnotować, że Centrum Akademickie Borysa Niemcowa w Pradze (https://www.facebook.com/Boris-Nemtsov-Academic-Center-for-the-Study-of-Russia-Faculty-of-Arts-CU-146879872684119/; https://www.youtube.com/watch?v=5jqBf8yYgx4) dopiero rozpoczyna swoją działalność na terytorium Europy (i Rosji), mając na celu prowadzenie badań nad Rosją oraz integrację wokół siebie kręgów akademickich, badaczy oraz wszystkich zainteresowanych kulturą, literaturą, historią i współczesnymi problemami państwa rosyjskiego. Pomimo dość krótkiego czasu istnienia, Centrum Borysa Niemcowa realizuje ambitne plany w sensie organizacji publicznych spotkań, wykładów czy dyskusji. Ze strony rosyjskiej Centrum będzie kierował politolog i dziennikarz Aleksander Morozow, a od strony czeskiej były dyrektor Instytutu Studiów nad Europą Wschodnią Marek Příhoda.
Według Zhanny Nemtsovej, ten wielowektorowy ośrodek będzie łączyć w swojej pracy nie tylko studia humanistyczne, związane z Rosją jako państwem, ale przede wszystkim ze społeczeństwem rosyjskim. 21 marca w ramach Centrum Akademickiego Borysa Niemcowa przeprowadzono dyskusję na temat wyborów w Rosji, którą poprowadził Aleksander Morozow. A już tym latem na bazie Centrum odbędzie się trzytygodniowa letnia szkoła dziennikarstwa i badań socjokulturowych, w ramach której zaplanowano integrację ekspertów, badaczy z Rosji, oraz z krajów europejskich (https://nemtsovfund.org/2018/02/summer-school-ru/).
Alexander Etkind jest sowietologiem, historykiem, literaturoznawcą oraz profesorem historii na European University Institute (EUI) we Florencji Florence.. Prowadził wykłady rosyjskiej literatury i historii kultury w Cambridge; Uniwersytetach w Nowym Jorku i Georgetownskim Universytecie, prowadził badania w Princetonie, Berlinie, Canterbury (Nowa Zelandia). Autor książek: „ The History of Psychoanalysis in Russia (Westview Press 1996); Internal Colonization: Russia’s Imperial Experience (Polity Press 2011); Warped Mourning: Stories of the Undead in the Land of the Unburied (Stanford University Press 2013); and most recently, Roads not Taken. An Intellectual Biography of William C. Bullitt (Pittsburgh University Press 2017). Jest współautorem monografii: Remembering Katyn (Polity 2012) and co-edited Memory and Theory in Eastern Europe (Palgrave 2013), and Cultural Forms of Protest in Russia (Routledge 2017). Jego książki stają bestsellerami dla badaczy rosyjskiej kultury, historii, literatury oraz mentalności. Aktualnie pracuje nad nową książką pod ambitnym tytułem : „Natural Evil: A Cultural History of Resources”
