24 lipca 2020 roku obyła się inauguracyjna modlitwa piątkowa w Hagii Sophii. Obiekt został decyzją prezydenta przekazany pod zarząd Diyanetu, czyli Prezydium ds. Religii i zyskał przy tym nową nazwę – Ayasofya-i Kebir Cami Şerifi. Uwagę analityków zwrócił fakt, że uroczysty dzień celebrowania modłów przypadł w 97. rocznicę podpisania traktatu z Lozanny, kończącego wojnę grecko-turecką oraz ustanawiającego granice współczesnej Turcji. Zdaniem Sinem Adar ta symboliczna data zapisze się w pamięci zbiorowej jako ważny kamień milowy, będący jednym z fundamentów niezależnej „nowej Turcji”.
Autor: Aleksandra Spancerska
Po tym jak 10 lipca Turecka Rada Państwa (turecki odpowiednik Naczelnego Sądu Administracyjnego) anulowała dekret z 1934 roku i tym samym po osiemdziesięciu sześciu latach otworzyła drogę do przekształcenia muzeum w meczet, rozpoczęły się intensywne prace przygotowujące świątynię do długo wyczekiwanej przemiany. Zgodnie z oczekiwaniami prezydenta, na podłodze znalazł się wełniany dywan, którego włókna zostały zaprojektowane w ten sposób, aby wskazywały kierunek Mekki, chrześcijańskie mozaiki zakryte zostały zasłonami. Dwa tygodnie później, 24 lipca w inauguracyjnej modlitwie wziął udział sam Recep Tayyip Erdoğan, który wyrecytował surę otwierającą Koran, czyli Al–Fatihę. Najbliższe miejsca obok przewodniczącego Partii Sprawiedliwości i Rozwoju (AKP) zajął jego partyjny koalicjant Devlet Bahçeli, a także Fuat Oktay, w drugim rzędzie modlił się między innymi Mevlüt Çavuşoğlu. Uwadze mediów nie umknął fakt, że zięć prezydenta – Berat Albayrak znalazł się dopiero w rzędzie trzecim. Pomimo zaproszenia w obchodach nie uczestniczyli burmistrz Stambułu Ekrem İmamoğlu, lider Partii Ludowo-Republikańskiej (CHP) Kemal Kılıçdaroğlu ani żaden z przywódców państw muzułmańskich.
Świątynia, która za sprawą decyzji Mustafy Kemala Atatürka w 1934 roku zyskała status muzeum, w 2019 roku była najczęściej odwiedzanym obiektem w Turcji i przyciągnęła blisko cztery miliony odwiedzających. Po podpisaniu dekretu przez Recepa Tayyipa Erdoğana w dniu 10 lipca 2020 roku stała się natomiast centralnym obiektem gloryfikacji osmańskiej przeszłości. Symbolika towarzysząca celebrowaniu piątkowych modłów w Hagii Sophii, wykreowała polityczny spektakl „ponownego zdobycia” Stambułu. Uwagę obserwatorów zwróciły zielone flagi, którymi udekorowano mimbar, z którego przemawiał Ali Erbaş. Przewodniczący Diyanetu wygłosił kazanie dzierżąc w dłoniach osmański miecz – symbol zwycięstwa. Po modlitwie prezydent Turcji wraz z Devletem Bahçelim odwiedzili grobowiec sułtana, który w 1453 roku podbił Konstantynopol i zapisał się w historii Turcji jako Mehmed II Zdobywca.
Decyzja o przekształceniu świątyni w meczet stała się asumptem do ideologicznej wojny pomiędzy sekularystami a środowiskami konserwatywno-nacjonalistycznymi w Turcji. Celebrowanie uroczystych piątkowych modłów w bazylice wywołało wzrost niezadowolenia wśród sympatyków środowisk kemalistowskich. Przybyli oni do mauzoleum Atatürka w Ankarze, aby oddać hołd pierwszemu prezydentowi Republiki Turcji w 97. rocznicę podpisania traktatu z Lozanny, jednakże ku ich zdumieniu Anıtkabir na czas obchodów w Hagii Sophii został zamknięty z powodu konieczności dezynfekcji obiektu. Wśród przeciwników Recepa Tayyipa Erdoğana, pojawiły się głosy niezadowolenia: „ (…) dziś Hagia Sophia jest wolna, Anıtkabir jest zakazany”. W krytycznym tonie o decyzji prezydenta Turcji wypowiedział się także w wywiadzie udzielonym gazecie Deutsche Well Orhan Pamuk. Zdaniem noblisty, głos milionów obywateli takich jak on hołdujących idei sekularyzmu obecnie nie jest słyszany.
Podczas gdy krytycy rządu zwracają uwagę na pogarszającą się sytuację ekonomiczną kraju i wyzwania związane z pandemią koronawirusa, Recep Tayyip Erdoğan kreujący się na lidera świata muzułmańskiego, pomimo licznych kontrowersji i głosów krytyki płynących z zagranicy, skutecznie wykorzystuje nacjonalistyczną retorykę i mobilizuje konserwatywny elektorat stawiając się w roli następcy Mehmeda Zdobywcy. Jednocześnie w koncyliacyjnym tonie zapewnia, że Hagia Sophia przekształcona w meczet pozostanie dostępna dla zwiedzających z całego świata z zachowaniem wspólnego dziedzictwa kulturowego ludzkości. Pojawia się wiele wątpliwości oraz pytań dotyczących tego, jak zostanie rozwiązana kwestia zasłonięcia chrześcijańskich mozaik oraz udostępniania obiektu dla turystów, o czym przekonamy się prawdopodobnie w najbliższych tygodniach.
Aleksandra Spancerska – absolwentka stosunków międzynarodowych oraz międzynarodowych studiów kulturowych, a także doktorantka na Wydziale Studiów Międzynarodowych i Politologicznych Uniwersytetu Łódzkiego
